Sprawdzą 20 proc. tych mieszkań i domów. Kary leją się strumieniami. Część osób w prokuraturze

Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej zapowiedział wzmożone kontrole w ramach rządowego programu. Decyzja o weryfikacji co dwudziestego gospodarstwa domowego, które otrzymało wsparcie po 22 kwietnia 2024 roku, jest wynikiem zawieszenia programu oraz trwającego przeglądu jego zasad.

Fot. Shutterstock / Warszawa w w Pigułce

Nowy system kontroli: Jak działa?

W związku z licznymi nadużyciami beneficjantów Programu „Czyste Powietrze” rząd zdecydował się zmienić jego zasady, a także przeprowadzić szeroko zakrojone kontrole. NFOŚiGW oraz wojewódzkie fundusze ochrony środowiska i gospodarki wodnej posiadają szerokie uprawnienia do kontroli beneficjentów programu. Ogółem w I półroczu 2024 r. przeprowadzono u beneficjentów 4 656 kontroli, w tym nieprawidłowości programu stwierdzono w 12% skontrolowanych umów.

Weryfikacje mogą być prowadzone zarówno przez same fundusze, jak i przez zewnętrzne podmioty. Obejmują one wszystkie etapy realizacji inwestycji od momentu złożenia wniosku, przez czas trwania projektu, aż do pięciu lat po jego zakończeniu.

Beneficjenci muszą udostępnić pełną dokumentację związaną z realizowaną inwestycją oraz umożliwić kontrolerom przeprowadzenie oględzin budynku. Szczególną uwagę zwraca się na to, czy przyznane środki zostały wykorzystane zgodnie z deklarowanymi założeniami. Niewłaściwe wydatkowanie środków może skutkować poważnymi konsekwencjami.

Niestety, potwierdziły się obawy jednostki nadzorującej. Środki często zostały wydane nie na to, co zadeklarowano. Wykryto także liczne inne uchybienia.

Najczęściej wykrywane nieprawidłowości obejmują:

• brak likwidacji starych, nieekologicznych źródeł ciepła,
• podawanie zaniżonych dochodów w dokumentacji,
• wykorzystanie środków w sposób niezgodny z umową.

Kary leją się strumieniami

Zawieszenie programu Czyste Powietrze wiązało się z licznymi przypadkami naruszeń, zarówno ze strony firm wykonawczych, jak i beneficjentów. W przypadku poważnych naruszeń beneficjenci mogą zostać zobowiązani do zwrotu całej dotacji wraz z odsetkami. Mniejsze uchybienia mogą skutkować zmniejszeniem wysokości dofinansowania.

Na stronie programu możemy przeczytać też o skutkach karnych. Koordynatorzy programu skierowali sprawę d prokuratury. Dotyczy to 6 tys. wniosków o dotacje z programu „Czyste Powietrze” z całej Polski. Wykonawcy, których działania NFOŚiGW zgłasza prokuraturze, złożyli wnioski o dotacje w imieniu beneficjentów o wartości ok. 600 mln zł. NFOŚiGW na bieżąco współpracuje z organami ścigania. Zidentyfikowane zostały m.in. przypadki zawyżania rachunków za usługi i materiały, realizacji nieefektywnych inwestycji i wymuszania udzielenia pełnomocnictwa przez firmy współpracujące z beneficjentami.

Nowa odsłona programu ruszy 31 marca

– Chcemy położyć kres nadużyciom w programie 'Czyste Powietrze’. Przeprowadziliśmy wzmożone kontrole, skutki nieprawidłowości to oddawane dotacje (wraz z odsetkami) lub zmniejszenie dofinansowania. Trzeba skończyć ze 100‐procentowym dofinansowaniem na kilka domów, z wielokrotnym zawyżaniem rachunków przez nieuczciwych wykonawców za usługi i materiały, z wymuszaniem pełnomocnictwa, na podstawie którego firmy dostawały zaliczkę na swój rachunek, znikały z rynku, a cała odpowiedzialność spadała na nieświadomego beneficjenta – wyjaśnia zastępca prezesa zarządu NFOŚiGW Robert Gajda.

Od kilku miesięcy trwa kompleksowy przegląd programu „Czyste Powietrze”, którego elementem były m.in. analizy i konsultacje ukierunkowane na wypracowanie założeń nowego „Czystego Powietrza”. W dyskusji udział wzięło ok. 200 osób, w drugim etapie konsultacji nowa treść programu będzie przedstawiona opinii publicznej. Finalną wersję nowych zasad w „Czystym Powietrzu” poznamy jeszcze w tym roku.

Kluczowe reformy w programie

W systemie pojawią się operatorzy, którymi będą także gminy wspierające gospodarstwa domowe w przeprowadzeniu inwestycji od jej planowania po rozliczenie. To pomoże uniknąć zagrożeń związanych z naciągaczami i poprawi efektywność termomodernizacji, a więc da większą pewność niższych rachunków za ogrzewanie. W dalszych planach jest też lista rekomendowanych wykonawców, czyli sprawdzonych firm.

– Uprościmy proces pozyskania finansowania, by łatwiej można było skorzystać ze wsparcia. Przyspieszymy też obsługę wniosków i rozliczenie, by szybciej pieniądze trafiały na konta Polek i Polaków. Dzięki reformie, nowe 'Czyste Powietrze’ będzie kontynuowane na lepszych, zdrowych zasadach, tak by przez cały czas działać na rzecz czystego powietrza i niższych rachunków za ogrzewanie – podsumowuje Robert Gajda.

Ponadto resort klimatu planuje powołać rządowy Komitet Koordynacyjny, który pomoże synchronizować działania administracji publicznej, by zwiększyć skuteczność podejmowanych działań w ramach programu „Czyste Powietrze”.

W nowej odsłonie program „Czyste Powietrze” zadebiutuje na wiosnę 2025 r., z jasnymi zasadami i nowym źródłem finansowania. Planowany termin uruchomienia naboru wniosków to 31 marca.