Mordercy się spieszyli. Zadanie trzeba było wykonać dokładnie i szybko. Worki z piaskiem, kulochwyt, progi kolejowe...

Zdjęcie: Co roku, w rocznicę egzekucji na gostyńskim rynku odbywa się uroczystość ku czci ofiar | foto Agata Fajczyk

Wczesnym rankiem, 21 października 1939 roku, komendant miejscowej policji, Bracke, zarządził, by na rynku stawili się wszyscy dorośli mężczyźni. Mieli być punktualnie o 9.30, w przeciwnym razie "ktokolwiek zawezwania by nie wykonał będzie natychmiast aresztowany i ciężko ukarany..." Każdy spektakl potrzebuje przecież widzów.

Drugi dzień szakala

- 26 października 1939 r. Wielkopolskę wcielono do Rzeszy Niemieckiej i utworzono Reichsgau Posen. Skończył się czas rządów Werhmachtu, a władzę przejęła hitlerowska administracja cywilna. Zanim jednak do tego doszło, Wielkopolska przeżyła trzy tragiczne dni, trzy dni szakala - tak bowiem ludność określała dowódcę grupy operacyjnej policji bezpieczeństwa w Poznaniu SS-Oberführera Ericha Naumanna - pisał Jerzy Zielonka, zmarły w 2023 roku regionalista z Kościana, znawca czasów II wojny światowej.

https://gostynska.pl/historia/strefa-militarna-w-gostyniu-na-final-inscenizacja-wkroczenia-wojsk-radzieckich-do-miasta/Eq9dOAIcy17wErJTf1PH

Podwładni szakala w Gostyniu pojawili się w sobotę, 21 października o dziewiątej rano. Einsatzkommando, dowodzone przez SS-Sturmbannführera Sommera, zajechało ciężarówkami na rynek, by w cieniu kolumny Serca Jezusowego przygotować plac egzekucyjny. Bracke, ten sam, który nakazał stawić się na głównym placu miasta wszystkim mężczyznom, odczytał listę skazanych. W Gostyniu od strzałów plutonu egzekucyjnego zginąć miało 30 Polaków.

Za co?

- To pasmo zbrodni - w Śremskiem, Średzkiem, Leszczyńskiem, Gostyńskiem i Kościańskiem nie było przypadkowe. Stanowiło jedną wielką, zdalnie sterowaną zbrodnię, tyle iż rozłożoną w czasie i przestrzeni. Jej główne cele to: unicestwienie polskich działaczy politycznych i społecznych, zastraszenie cywilnej ludności polskiej i udowodnienie, iż w krainie nad Wartą hitlerowcy instalują się na stałe - pisał Jerzy Zielonka.

Drugiego dnia rajdu hitlerowskich morderców przez południowo-zachodnią Wielkopolskę, śmierć zawitała nie tylko do Gostynia, ale również do Krobi (15 zamordowanych) i Ponieca (3 rozstrzelanych).

"Piekielna maszyna śmierci"

Kommanda (były dwa) dokonujące publicznych egzekucji w centrach wielkopolskich miast i miasteczek, były do swej "misji" wzorowo przygotowane. Miały własny "sąd" i pluton egzekucyjny. Wszystko odbywało się według scenariusza dopracowanego w najdrobniejszych szczegółach.

https://gostynska.pl/historia/mogila-powstancow-wielkopolskich-w-strzelcach-wielkich-kim-byli-pochowani-w-niej-powstancy/6xXo8wBoJhQfR3fCs8BW

Najpierw trwały aresztowania. Miejscowi Niemcy wskazywali nowym władzom poważanych przez lokalną społeczność przedsiębiorców, ziemian znanych z działalności społecznej, członków partii politycznych, stowarzyszeń i organizacji, także kombatanckich, byłych powstańców wielkopolskich.

W dniu egzekucji aresztantów stawiano przed doraźnym sądem wojskowym. Nie mieli szans na obronę, choćby na zabranie głosu. Zarzuty? Wrogie nastawienie do Niemców. Kara? Śmierć przez rozstrzelanie. Termin wykonania wyroku? Natychmiast po zakończeniu "rozprawy".

Oddajmy jeszcze na chwilę głos Jerzemu Zielonce, który hitlerowskie kommanda określił mianem "piekielnych maszyn śmierci z pseudoprawną zasłoną".

- ... kommanda (...) w pełni powagi "prawa" czyniły zadość sprawiedliwości, czyniły odwet za "prześladowania" niemieckiej mniejszości narodowej - pisał.

"Szli dwójkami, krokiem wolnym, w milczeniu"

Tego dnia niebo zasnute było chmurami. Siąpił drobny deszcz. Zupełnie jakby sam Bóg ronił łzy nad losem skazańców. Pluton egzekucyjny pojawił się na gostyńskim rynku dopiero za piętnaście dziesiąta. Był spóźniony.

- W ratuszu rozstrzygał się los aresztowanych (...) Bracke (...) powiódł ich do sali posiedzeń na pierwsze piętro. W tym miejscu odczytano skazanym akt oskarżenia i wyrok śmierci. Bezpośrednio potem wyprowadzono ich na miejsce kaźni. (...) Szli dwójkami, krokiem wolnym, w milczeniu, niektórzy z wyraźnie, dumnie podniesioną głową. Kierowano ich ku dębowym blokom, pod kolumnę Chrystusa Króla - pisał prof. Stanisław Helsztyński, autor opracowania poświęconego egzekucji w Gostyniu.

Padła salwa, potem druga i trzecia. Po każdej na ziemię osuwało się dziesięciu Polaków. Jeden - w akcie odwagi, bądź desperacji - zaczął rozpaczliwie wyrywać się SS-manom. Ci najpierw go skatowali, potem dobili strzałem w serce.

https://gostynska.pl/historia/80-rocznica-powstania-warszawskiego-walczyli-w-nim-rowniez-mieszkancy-gostynskiego/YYQHEI5rKhLMiOr47ark

Nie wszystkie strzały plutonu egzekucyjnego były celne. Rannych dobijano pojedynczo. Według relacji Stanisława Helsztyńskiego podobny los czekać miał czwartą dziesiątkę aresztowanych, w ostatniej chwili jednak zawrócono ich do celi. Z list śmierci skreślono ich jeszcze poprzedniego dnia, ale wykonawcy egzekucji widać to "przeoczyli".

Ciała zabitych ładowano na samochód ciężarowy. Robiło to kilku Polaków zmuszonych najpierw do oglądania egzekucji, potem do pracy przy usuwaniu zwłok. Ciężarówka ruszyła w stronę cmentarza. Jechała okrężną drogą, bo zerwany był most na Kani. Zabitych zrzucono na ziemię tuż przed wejściem na cmentarz.

- ... po czym ciągnęli je kolejarze kopiący mogiłę i zrzucili bezładnie do dołu. Dwa trupy dawały słabe oznaki życia. Uciszono je dalszymi strzałami w głowę. Ciała były zmasakrowane, czaszki rozbite, mózgi wypryśnięte, oczy wychodzące na wierzch - pisał Stanisław Helsztyński.

Przed i po "robocie" jej wykonawcy pili w lokalu mieszczącym się przy Rynku pod numerem szóstym. Może dlatego ostatnia z egzekucji w powiecie gostyńskim - w Poniecu - odbywała się w świetle samochodowych reflektorów.

Stanisław Helsztyński [o nim CZYTAJ TUTAJ] nie omieszkał wspomnieć, iż postawa mordowanych Polaków była taka, iż choćby sami oprawcy się dziwili.

- Z całym szacunkiem dla tych ludzi, przyjęli śmierć z piękną postawą - mieli mówić o swoich ofiarach.

Ofiary egzekucji na rynku w Gostyniu:

• Antoni Gościniak,
• Antoni Graeve,
• Henryk Grocholski,
• Józef Hejnowicz,
• Mieczysław Hejnowicz,
• Franciszek Heyduk,
• Jan Jasiak,
• Szczepan Kaczmarek,
• Leon Kapcia,
• Stanisław Karłowski,
• Leon Kwaśny,
• Józef Łagodziński,
• Hipolit Niestrawski,
• Szczepan Paluszczak,
• Wojciech Pawlak,
• Stefan Pawlak,
• Kazimierz Peisert,
• Maksymilian Piątkowski,
• Edward Potworowski,
• Józef Rosik,
• Jan Rosiński,
• Stefan Skiba,
• Tomasz Skowron,
• Franciszek Staszak,
• Kazimierz Stryczyński,
• Wawrzyniec Szwarc,
• Franciszek Wawszczak,
• Roman Weiss,
• Kazimierz Wierachowski,
• Stanisław Zydorczyk.

Ofiary egzekucji w Krobi:

• Antoni Böhm
• Jan Borowski
• Marceli Chudy
• Stanisław Gil
• Wojciech Cholewiński
• Julian Łoniewski
• Józef Korytowski
• Henryk Pawlicki
• Feliks Poprawa
• Kazimierz Sonnenberg
• Mariusz Sumiński
• Jan Szczurny
• Jan Trawiński
• Walenty Walczak
• Franciszek Wolny
  
  

Ofiary egzekucji w Poniecu:

• Władysław Grześkowiak
• Antoni Joks
• Franciszek Skrzypczak

Źródła: Jerzy Zielonka "W cieniu swastyki", Leszno 2004, Stanisław Helsztyński "Miasto i powiat Gostyń w czasie okupacji hitlerowskiej 1939 - 1945" w: Przegląd Zachodni nr 1-2 1954.