Jak reagować na atak masowego zabójcy?

Od czego zależy skuteczność reagowania na zamachy?

Natura i charakter zamachów masowych są zróżnicowane i brak jest możliwości ujednolicenia procedur reagowania. Można jednak wskazać dobre praktyki i rekomendacje określonego postępowania. Każda sytuacja jest inna i sposób zachowania będzie zależał zawsze od wielu czynników, do których należą: ryzyko utraty życia i zdrowia, dynamika zdarzenia, miejsce oraz czas zdarzenia, możliwości reagowania samej ofiary oraz wiele czynników związanych z otoczeniem miejsca zamachu. Reagowanie na zamach masowego zabójcy będzie miało charakter indywidualny i dostosowany za każdym razem do innych okoliczności. Niniejszy artykuł porusza tematykę reagowania na zamachy ze strony niebezpiecznych sprawców i odpowiada na pytanie: Jak reagować na atak masowego zabójcy?

Rys. 1. Czynniki wpływające na skuteczność reagowania

Źródło: J. Stelmach, Reagowanie na zamachy. Dobre praktyki i rekomendacje, Wyd. Difin, Warszawa 2021, s. 82.

Jak reagować na atak masowego zabójcy w wymiarze personalnym – wielość możliwości i brak „silver bullet”

Wobec wielu czynników wpływających na skuteczność obrony przed atakiem trudno jest wypracować jednolitą procedurę reagowania na takie incydenty. Ten brak jednolitości jest widoczny choćby na przykładach proponowanych standardów zachowań w państwach, gdzie zagrożenie ze strony masowego zabójcy jest powszechne. Amerykański model reagowania opiera się na trzech elementach: Uciekaj, Ukryj się, Walcz. Z kolei brytyjska procedura wyłącza element Walcz i zastępuje go etapem Informuj. Do tego można dołączyć polską rekomendację reagowania na tego typu zdarzenia, która kryje się pod postacią: Uważaj, Uciekaj, Ukryj się, Udaremnij atak, i jest znana pod postacią kampanii społecznej 4U. Wprowadzenie tej rekomendacji jest wynikiem aktywności Centrum Prewencji Terrorystycznej Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego. Dostępny na stronie internetowej poświęconej kampanii materiał profilaktyczny zawiera szereg ogólnych rekomendacji i zaleceń w kontekście zachowania się w sytuacji zagrożenia i wskazuje jak reagować na atak masowego zabójcy na różnych etapach zamachu.

Dość znaczny poziom ogólności i brak szczegółowych opisów proponowanych reakcji są dowodem na to, iż trudno jest precyzyjnie odnieść się do tak dynamicznego i nieoczekiwanego zdarzenia, jakim jest atak masowego zabójcy. Wydaje się, iż taki poziom ogólności jest także adekwatny z perspektywy możliwości przekazu.

Jak reagować na atak masowego zabójcy? Kampania i algorytm 4U – Uważaj!, Uciekaj!, Ukryj się!, Udaremnij atak!

Najważniejszym aspektem powyższego modelu jest fakt, iż każdy z tych elementów może następować w dowolnej kolejności. Nazywając je etapami, należy pamiętać, by nie nadawać im wyraźnej kolejności, traktując je bardziej jako elementy całości zachowań, które mogą być przydatne w sytuacji zagrożenia lub choćby przed jego zaistnieniem (Uważaj). Nadawanie kolejności czy priorytetów jakiemukolwiek z nich może być mylące i w konsekwencji doprowadzić może do zwiększenia zagrożenia. Przykładem jest nadawanie priorytetu ucieczce, gdy sprawca strzela na zewnątrz obiektu (a ofiary znajdują się wewnątrz), lub nakłanianie do ucieczki osób niepełnosprawnych, które w określonych okolicznościach nie będą w stanie skutecznie i natychmiastowo opuścić strefy zagrożenia. Dodatkowo każdy z tych elementów składa się z wielu czynników mających wpływ na skuteczność całości reagowania. Wybór odpowiedniej opcji zawsze będzie po stronie ofiary – zatem warto poznać wszystkie możliwości, by w sytuacji realnego zagrożenia decydować gwałtownie i adekwatnie.

Rys. 2. Elementy modelu rekomendowanych zachowań – masowy zabójca

Źródło: J. Stelmach, Reagowanie na zamachy. Dobre praktyki i rekomendacje, Wyd. Difin, Warszawa 2021, s. 85.

1. Rekomendacje w ramach obszaru Uważaj

• Przygotuj siebie (buduj świadomość na temat współczesnych zagrożeń, poznaj swoje możliwości reagowania, podnoś zdolności fizyczne i psychiczne, bierz udział w szkoleniach i ćwiczeniach, korzystaj z aplikacji i innych źródeł wiedzy, pamiętaj o zabraniu i naładowaniu telefonu, rozważ wyposażenie się w środki techniczne alarmowania o zagrożeniach lub indywidualne środki obrony przed atakiem)
• Aktywnie obserwuj otoczenie (zagrożenia i ryzyka, nietypowe zachowania oraz sytuacje, drogi i wejścia ewakuacyjne, rozmieszczenie sprzętu ratunkowego itp.).
• Nie ignoruj i nie bądź obojętny – bądź aktywny
• Informuj o ryzykach i zagrożeniach osoby wokół siebie oraz dzwoń – tel. 112
• Pamiętaj na każdym etapie zamachu: telefon jest do dzwonienia – nie do nagrywania
• Współdziałaj w ostrzeganiu i alarmowaniu
• W przypadku zagrożenia oceń sytuację i ryzyko
• Pamiętaj, iż reagowanie może być już za chwilę – przygotuj się
• Wybierz sposób działania i REAGUJ

2. Uciekaj

Ten element reagowania na atak masowego zabójcy jest najbardziej intuicyjnym i zarazem zapewniającym najskuteczniejszą ochronę przed zagrożeniem. Należy jednak pamiętać o kilku wyjątkach, które powodują, iż ucieczka może stać się niemożliwa lub może powodować większe zagrożenie niż inne opcje zachowań (ukrycie się, walka itp.). Przede wszystkim należy wziąć pod uwagę wszelkie zewnętrzne okoliczności zdarzenia. Gdy sprawca atakuje na zewnątrz obiektu, w którym się znajdujemy, ucieczka może powodować zwiększone zagrożenie – lepiej zatem pozostać na miejscu i się ukryć. Podobnie gdy zamachowiec jest w obiekcie, ale odcina nam drogę ucieczki. Wiele zależy również od naszych osobistych predyspozycji i możliwości poruszania się (niepełnosprawność, stan zdrowia, kondycja).

Często należy wybierać mniejsze zło – czyli decydować się na rozwiązanie obarczone mniejszym ryzykiem utraty życia i zdrowia (ucieczka przed sprawcą przez okno z dużej wysokości może być bardziej ryzykowna niż zabarykadowanie się, ukrycie lub błaganie o litość czy podjęcie walki). Na każdym etapie ucieczki należy mieć na uwadze pozostałe opcje reagowania – należy korzystać w sposób ciągły z rekomendacji obszaru Uważaj. W przypadku napotkania funkcjonariuszy lub żołnierzy należy pamiętać, by widzieli nasze ręce – w czasie trwania działań policyjnych mogą uznać nas za sprawców.

Rekomendacje w ramach obszaru Uciekaj

• Sprawdź drogę ucieczki.
• Uciekaj w bezpiecznym kierunku – niekoniecznie zgodnym z drogą ewakuacji lub kierunkiem wyjścia z obiektu
• Zostaw torby i bagaże – utrudnią ucieczkę
• Ostrzegaj innych o zagrożeniu
• Zachęcaj do ucieczki – nie opóźniając swojej
• Jeśli możesz – pomóż innym
• Wykorzystuj teren i otoczenie, by ukryć się przed sprawcą w czasie ucieczki.
• Bądź w każdej chwili w gotowości do aktywnej obrony
• Gdy napotkasz funkcjonariuszy lub wybiegasz z budynku – trzymaj ręce widoczne
• Oddal się na bezpieczną odległość
• Nie wracaj do strefy zagrożonej działaniem sprawcy
• Jesteś bezpieczny, poinformuj o zagrożeniu – tel. 112

Decydując się na ucieczkę w sytuacji rozgrywającego się ataku masowego zabójcy, należy pamiętać, iż broń palna lub biała to niejedyne możliwości i narzędzia, jakimi może posługiwać się sprawca. Warto uważać na pozostawione przedmioty, które mogą stanowić zagrożenie bombowe. Powinno się unikać otwartych przestrzeni podczas ucieczki oraz przy wyborze bezpiecznego miejsca schronienia. Uciekając przed sprawcą, warto mieć świadomość, iż może on współdziałać z innymi, którzy będą atakowali z użyciem podobnych lub innych metod (np. taranując osoby zgromadzone po ewakuacji z wykorzystaniem pojazdu).

Źródło: archiwum szkoleniowe Safety Project

3. Ukryj się

W sytuacji braku możliwości opuszczenia miejsca zagrożenia należy rozważyć inne dostępne możliwości działania. Opcja ukrycia się może okazać się skuteczna – szczególnie w przypadku dynamicznie rozgrywającego się ataku masowego zabójcy. Aktywnie poszukujący kolejnych ofiar napastnicy rzadko poświęcają czas na otwieranie siłowe zamkniętych drzwi i nie zaglądają z reguły do każdej szafy lub pod każde biurko.

Może się zdarzyć, iż wybrane ukrycie nie zapewni ochrony przed pociskami i będzie nieskuteczne, gdy sprawca otworzy ogień. Dlatego w przypadku możliwości wyboru miejsca schronienia należy decydować się na te, które są położone poniżej lub powyżej poziomu wzroku sprawcy (najczęściej ogień będzie prowadzony na takich kierunkach). Zawsze podczas wyboru opcji Ukryj się należy być przygotowanym na podjęcie walki lub inne opcje ratowania życia (w tym ucieczkę lub walkę).

Rys. 3. Obszary zadaniowe obszaru Ukryj się

Źródło: J. Stelmach, Reagowanie na zamachy. Dobre praktyki i rekomendacje, Wyd. Difin, Warszawa 2021, s. 89.

Jak reagować na atak masowego zabójcy? Rekomendacje w ramach obszaru Ukryj się:

• Ochrona:

– Zamknij drzwi, używając klucza, zabarykaduj lub w inny sposób zabezpiecz

je przed otwarciem

– Wykorzystaj meble, ściany i inne przedmioty do ochrony przed ostrzałem

• Dezinformacja i maskowanie:

– Wyłącz oświetlenie, radio oraz wycisz dźwięk i wibracje w telefonie

– Zachowaj ciszę i nie wykonuj żadnych głośnych ruchów

• Informacja:

– jeżeli możesz, poinformuj o zagrożeniu (napisz, nie dzwoń – głos osoby w słuchawce może być słyszalny)

– Używaj aplikacji ratunkowych w telefonie, jeżeli potrzebujesz wskazówek do działania

• Gotowość:

– Bądź w gotowości do ucieczki lub walki – szczególnie gdy brak jest możliwości zamaskowania obecności w pomieszczeniu

– Pozostań w ukryciu, jeżeli jesteś bezpieczny, do czasu przybycia funkcjonariuszy

W przypadku reagowania w ramach opcji Ukryj się istnieje również wiele kwestii wymagających wyjaśnienia. Przede wszystkim rekomendacja pojawiająca się w wielu źródłach, by nie przebywać w pobliżu wejścia do pomieszczenia. o ile istnieje możliwość skutecznego ukrycia się w pomieszczeniu, to jak najbardziej narażanie się na konfrontację z napastnikiem jest ryzykowne. Jednak w przypadku gdy pomieszczenie nie daje możliwości zamaskowania, należy przyjąć opcję najbardziej gwarantującą przeżycie. jeżeli tylko grubość i jakość ścian na to pozwala, można przygotować się do opcji Walcz, przyjmując pozycję wyjściową do walki w pobliżu drzwi (zdj. poniżej).

Źródło: archiwum szkoleniowe Safety Project

Warto zauważyć także, iż niektóre osoby pozostawione same w kryzysie nie poradzą sobie bez pomocy innych i udzielanie rad i wskazówek na bieżąco przez telefon może być jedyną możliwą opcją wsparcia reagowania130. Podczas wykonywania połączenia należy pamiętać, iż numery alarmowe w sytuacjach kryzysowych mogą być przeciążone. W takich wypadkach dobrze informować najbliższych oraz monitorować się poprzez media społecznościowe.

4. Udaremnij atak

sytuacji gdy opcja ucieczki lub ukrycia się jest niemożliwa lub ocena sytuacji wskazuje, iż są to rozwiązania niosące ze sobą zbyt duże ryzyko, należy przygotować się do reagowania w obszarze Udaremnij atak.

Nazwanie w ten sposób tego etapu przez pomysłodawców kampanii 4U może budzić wątpliwości, ponieważ określenie „Udaremnij atak” kojarzy się znaczeniowo z zapobieganiem i niedopuszczeniem do jego zaistnienia. A przecież jest to działanie mające na celu ratowanie życia i zdrowia – odbywające się w fazie reagowania. Sprawca już aktywnie zabija i pozostaje jedynie minimalizować skutki jego działania. Jednak posłużenie się słowem „Udaremnij” należy uznać za adekwatne, ponieważ ta nazwa komponuje się w akronimie 4U (zapewniając łatwość zapamiętania) oraz jest to pojęcie tak szerokie, iż można do niego włączyć wiele opcji reagowania. Pod nazwanym w ten sposób etapem kryje się bowiem działanie w formule walki, błagania o litość, udawania martwego, informowania oraz wszystkie inne aktywności, które dają szansę na ocalenie życia i zdrowia.

Rys. 4. Aktywności w obszarze Udaremnij atak

Źródło: J. Stelmach, Reagowanie na zamachy. Dobre praktyki i rekomendacje, Wyd. Difin, Warszawa 2021, s. 91.

Rekomendacje w ramach obszaru Udaremnij atak:

• W bezpośredniej konfrontacji ze sprawcą – Walcz
• Opracuj prosty plan obrony i ataku
• Do walki wykorzystaj podręczne narzędzia
• Ratując życie, bądź agresywny i maksymalnie zmotywowany
• Działaj w zespole, korzystając z zaskoczenia
• Jeśli nie możesz podjąć walki – udawaj martwego lub błagaj o litość
• Pamiętaj, iż działanie masowego zabójcy może zmienić się w sytuację zakładniczą, wybuch lub inne zagrożenie.

Zdj. Przykłady walki z masowym zabójcą

Źródło: archiwum szkoleniowe Safety Project

Najważniejsze przesłanie z powyższych rekomendacji zawiera się w stwierdzeniu, iż w sytuacji bezpośredniego zagrożenia życia każdy ma prawo się bronić. Należy działać z pełną determinacją, używając wszystkich dostępnych narzędzi, które zapewnią nam przewagę nad sprawcą. Zaskoczenie oraz działanie w zespole mogą być atutami w walce z uzbrojonym napastnikiem. Istnieje wiele przykładów walki z zamachowcami zakończonych sukcesem – zatem jest to opcja skuteczna choćby przy dysproporcji posiadanych środków walki (Stalowa Wola, Londyn).

Warto pamiętać, iż prawo stoi po stronie ofiary i zgodnie z warunkami obrony koniecznej każdy zaatakowany ma prawo walczyć, wykorzystując metody adekwatne do stopnia zagrożenia, a choćby przekroczyć granice obrony koniecznej pod wpływem strachu lub wzburzenia usprawiedliwionych okolicznościami zamachu.

Obrona konieczna – kodeks karny

Art. 25.

§ 1. Nie popełnia przestępstwa, kto w obronie koniecznej odpiera bezpośredni, bezprawny zamach na jakiekolwiek dobro chronione prawem.

§ 2. W razie przekroczenia granic obrony koniecznej, w szczególności gdy sprawca zastosował sposób obrony niewspółmierny do niebezpieczeństwa zamachu, sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, a choćby odstąpić od jej wymierzenia.

§ 2a. Nie podlega karze, kto przekracza granice obrony koniecznej, odpierając zamach polegający na wdarciu się do mieszkania, lokalu, domu albo na przylegający do nich ogrodzony teren lub odpierając zamach poprzedzony wdarciem się do tych miejsc, chyba iż przekroczenie granic obrony koniecznej było rażące.

§ 3. Nie podlega karze, kto przekracza granice obrony koniecznej pod wpływem strachu lub wzburzenia usprawiedliwionych okolicznościami zamachu.

Stan wyższej konieczności – kodeks karny

Art. 26.

§ 1. Nie popełnia przestępstwa, kto działa w celu uchylenia bezpośredniego niebezpieczeństwa grożącego jakiemukolwiek dobru chronionemu prawem, o ile niebezpieczeństwa nie można inaczej uniknąć, a dobro poświęcone przedstawia wartość niższą od dobra ratowanego.

§ 2. Nie popełnia przestępstwa także ten, kto, ratując dobro chronione prawem w warunkach określonych w § 1, poświęca dobro, które nie przedstawia wartości oczywiście wyższej od dobra ratowanego.

§ 3. W razie przekroczenia granic stanu wyższej konieczności, sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, a choćby odstąpić od jej wymierzenia.

§ 4. Przepisu § 2 nie stosuje się, o ile sprawca poświęca dobro, które ma szczególny obowiązek chronić choćby z narażeniem się na niebezpieczeństwo osobiste.

§ 5. Przepisy § 1–3 stosuje się odpowiednio w wypadku, gdy z ciążących na sprawcy obowiązków tylko jeden może być spełniony

Inne sposoby walki o życie

Bez względu na umiejętności oraz przygotowanie broniącego się konfrontacja ze sprawcą zamachu jest ryzykowna. Niektórzy nie będą w stanie podjąć takiego wyzwania i stanąć do walki z często lepiej wyposażonym i zdeterminowanym napastnikiem. W takich wypadkach należy szukać rozwiązań alternatywnych.

Jednym ze sposobów może być udawanie martwego. Szczególnie podczas zdarzeń masowych istnieje możliwość wczołgania się pod ofiary, zabarwienia swojego ciała dostępną krwią oraz pozostawania bez ruchu. Wszystko to wymaga kontrolowania swoich emocji i zapanowania nad ciałem w sposób maksymalny – jest to trudne, ale możliwe w sytuacji zagrożenia.

Błaganie o litość jest jednym z rozwiązań ostatecznych, ale w sytuacji bez innego wyjścia należy korzystać również z takich sposobów. Błagając o litość, warto przyjąć pozycję uległą i podporządkowaną (np. pozycję klęczącą z pokazaniem swojej bezsilności oraz zależności od silnego zamachowca). Prosić – nie krzyczeć, zwracając uwagę na posiadanie rodziny, dzieci lub przynależność do grupy wyznaniowej sprawcy. Na każdym etapie sytuacji kryzysowej, gdy pozwalają na to okoliczności zdarzenia, należy informować służby lub znajomych. Pamiętając jednak, iż priorytetem jest przeżycie, a przekazywanie informacji nie może zakłócać walki o życie i zdrowie.

Wnioski – jak reagować na atak masowego zabójcy?

• pomimo tego, iż atak masowego zabójcy jest wysoce śmiertelny istnieją sposoby skutecznego reagowania w takich sytuacjach
• znajomość podstawowego algorytmu zachowania – Uważaj, Uciekaj, Ukryj się, Udaremnij atak – z pewnością przyczyni się do zwiększenia szans na przeżycie
• najlepszą opcją na zapewnienie bezpieczeństwa sobie i bliskim w zdarzeniach kryzysowych jest udział w szkoleniach praktycznych – weryfikujących nasze postawy i często wrodzone zachowania

Poniżej prezentujemy możliwości zwiększenia swojej świadomości, wiedzy
i umiejętności. Z doświadczonymi w boju trenerami, w bezpieczny sposób
i z wykorzystaniem bogatego zabezpieczenia materiałowego.