Współczesna edukacja antyterrorystyczna – nadawcy, adresaci i treści

safetyproject.pl 1 rok temu

Pojęcie edukacji antyterrorystycznej nie ma w tej chwili formalnej definicji w żadnym akcie prawnym. W literaturze naukowej (m.in. z zakresu bezpieczeństwa wewnętrznego, pedagogiki czy socjologii edukacji) odnaleźć można definicje edukacji antyterrorystycznej ujmowane w różnych perspektywach i paradygmatach. Katarzyna Maniszewska proponuje, by tym mianem nazywać „edukację, która może przyczynić się do redukcji zagrożenia terrorystycznego oraz minimalizacji zarówno bezpośrednich następstw zdarzeń terrorystycznych, jak i ich długofalowych konsekwencji społecznych”. Z kolei Katarzyna Dąbrowska uznaje, iż edukacja antyterrorystyczna jest „pewną koncepcją teoretyczną, a zarazem praktyką społeczną, której celem jest przede wszystkim wychowanie, ale także kształcenie dzieci, młodzieży i dorosłych przez dostarczenie wiedzy, kształtowanie świadomości zagrożeń, zachowań i postaw wobec zjawiska terroryzmu. Oczywiście ważnym zadaniem jest także kształtowanie umiejętności rozpoznawania i unikania zagrożeń”.

Zdaniem autora, edukacja antyterrorystyczna to całokształt celowych działań
w zakresie kształcenia i wychowania, ukierunkowanych na budowanie świadomości społecznej, wiedzy oraz umiejętności, prowadzących do minimalizowania bezpośrednich i wtórnych skutków aktywności terrorystycznej. Pod pojęciem aktywności terrorystycznej rozumie się wszelkie działania podejmowane przez terrorystów, począwszy od organizowania się w grupy i związki przestępcze, planowanie i przygotowywanie zamachów, prowadzenie aktywności szkoleniowej, propagandowej i werbunkowej, a skończywszy na przeprowadzaniu ataków terrorystycznych i popełnianiu innych przestępstw. Biorąc pod uwagę charakter współczesnych zagrożeń terrorystycznych można wyprowadzić wniosek, iż celem edukacji antyterrorystycznej powinno być przede wszystkim:

kształtowanie świadomości społecznej na temat natury i charakteru zagrożeń terrorystycznych (zrozumienie intencji sprawców kolejnych zamachów, powinno obniżać skuteczność przekazów bezpośrednich i medialnych oraz efektywnie zmniejszać poziom potęgowania poczucia strachu i zagrożenia);
budowanie pożądanych postaw społecznych mogących oprzeć się efektom aktywności podejmowanej przez terrorystów (powinno to skutkować minimalizacją podatności jednostek i grup na działania werbunkowe, zachęcające do radykalizacji poglądów oraz promować pozytywne wzorce zachowań wobec podejmowanych prób na tych płaszczyznach aktywności terrorystycznej; dodatkowo zbudowane w ten sposób wzorce postepowania wśród potencjalnych ofiar mogłyby procentować wzmocnieniem współpracy w obszarze informowania adekwatnych instytucji odpowiedzialnych za zwalczanie terroryzmu);
propagowanie wiedzy i umiejętności związanych z działaniami antyterrorystycznymi skierowane do wszystkich (w tym ogółu społeczeństwa) realizujących czynności na etapach zapobiegania, przygotowania, reagowania i odbudowy po potencjalnych zamachach.

Biorąc pod uwagę złożoną strukturę zjawiska zagrożenia terroryzmem całościowe edukacyjne wysiłki antyterrorystyczne powinny obejmować dwa wymiary:

aspekt poznawczy – odnoszący się do poznania zagrożeń, symptomów poprzedzających ich występowanie, charakteru i wynikających z nich skutków (mających stanowić podstawy świadomości obywatela o istniejących zagrożeniach i możliwościach prewencyjnego oddziaływania na nie);
aspekt praktyczny – mający kształtować postawy proochronne oraz umiejętności zachowania się obywateli w sytuacji wystąpienia zagrożenia.

Oba te obszary są równie ważne i muszą sią nawzajem uzupełniać, minimalizując przy tym skutki pierwotne i wtórne potencjalnych zamachów. Ważne jest również, by aktywności te były odpowiednio zaplanowane i podporządkowane określonym grupom odbiorców. Tylko taka, dostosowana do wieku i roli społecznej czy zawodowej adresatów, edukacja może przynieść zakładane rezultaty i sprawić, iż wysiłki terrorystów w ramach prowadzonych przez nich aktywności asymetrycznych okażą się nieefektywne.

Do najważniejszych kategorii adresatów edukacji antyterrorystycznej należą:

całość społeczeństwa, w tym:
- dzieci i młodzież;
- osoby dorosłe i starsze;
grupy dyspozycyjne i inne podmioty realizujące zorganizowane działania antyterrorystyczne;
przedstawiciele mediów;
osoby wyjeżdżające w „rejony ryzyka”;
środowiska podatne na radykalizację i działania werbunkowe terrorystów.

Pierwsza z tych kategorii jest najbardziej rozbudowana i podlegać powinna szeroko rozumianej edukacji antyterrorystycznej prowadzonej w dwóch zakresach:

edukacji medialnej mającej na celu „demitologizację” terroryzmu, wykształcenie umiejętności krytycznej analizy przekazów medialnych, przy jednoczesnej –
edukacji w zakresie procedur i zachowań w sytuacjach zagrożenia zamachem terrorystycznym.

Grupa ta, to wszyscy członkowie wybranej społeczności, bez podziału na pełnione funkcje społeczne czy zawodowe. Każdy bowiem jest narażony na zamach terrorystyczny i do każdego będą dzięki różnych kanałów docierały informacje potęgujące strach i przerażenie. Będzie to zatem edukacja powszechna i powinna być prowadzona w możliwie jak najszerszym zakresie, z wykorzystaniem mediów i najnowszych zdobyczy komunikacji ze społeczeństwem (Internetu, mediów społecznościowych, odpowiednio przygotowanych aplikacji). Ze względu na szeroką kategorię odbiorców wysiłki edukacyjne będą realizowane powszechnie, ale na wysokim poziomie ogólności i powinny zawierać również wiedzę uniwersalną – przydatną w reagowaniu na inne zagrożenia np. terrorem kryminalnym czy przestępczością zorganizowaną.

Szczególne miejsce w edukacji antyterrorystycznej powinno zajmować wychowanie i kształcenie najmłodszych pokoleń Polaków. Ze względu na duże możliwości, jakie dają placówki oświatowe zadanie to wydaje się nietrudne do realizacji. Wymagania dzieci i młodzieży są jednak coraz większe i tradycyjne metody przekazywania wiedzy mogą okazać się dla nich po prostu nieatrakcyjne. Wyzwaniem dla nauczycieli jest takie zaplanowanie zajęć, by pobudzały one intelektualnie młodych odbiorców i pozostawały na długo w ich pamięci. Poza elementami profilaktyki antyterrorystycznej, które powinny być zawarte w ramach programowych przedmiotu „edukacja dla bezpieczeństwa”, zasadnym wydaje się podkreślanie wagi problemu podczas zajęć z historii czy godzin wychowawczych. Atrakcyjne w takim wypadku będzie organizowanie zajęć w formie ćwiczeń czy warsztatów z udziałem zaproszonych przedstawicieli instytucji bezpieczeństwa narodowego. Wpłyną one bezpośrednio na możliwość nabywania przez dzieci i młodzież umiejętności rekomendowanych i bezpiecznych w danej sytuacji zagrożenia. To wydaje się bezcenne w aspekcie możliwości podróżowania i odwiedzania przez młodych ludzi różnorodnych – w tym bardziej zagrożonych niż Polska zamachem – miejsc na świecie.

Warto podkreślić również za K. Dąbrowską, iż edukacja antyterrorystyczna w szkole powinna obejmować także elementy wychowania i budowania odpowiedniego poziomu świadomości. Konieczne jest zatem niwelowanie postaw nietolerancji i ksenofobii, kształtowanie kultury pokoju, która jest fundamentem bezpieczeństwa człowieka. To z nietolerancji bowiem i z braku rzetelnej wiedzy lub wiedzy sfałszowanej, często potocznej, operującej stereotypami i przeinaczeniami, biorą się zachowania ekstremistyczne, skłonność do agresji i przemoc wobec innego człowieka.

Powyżej wspomniana profilaktyka antyterrorystyczna w ramach obowiązku szkolnego powinna być tylko elementem składowym całego procesu edukacji życiowej. Potwierdzają to założenia Deklaracji Bolońskiej, traktującej o potrzebie uczenia się przez całe życie. Również Wincenty Okoń odnosząc się do roli dydaktyki stwierdził, iż „jej przedmiot stanowi nauczanie innych i uczenie się, niezależnie od tego, czy odbywa się ono w szkole, poza szkołą czy w codziennych sytuacjach życiowych, np. w rodzinie, w zakładzie pracy, w organizacji, jak również we wszelkich innych formach życia społecznego”. W związku z tak głoszonymi tezami warto podkreślić, iż to dorośli i osoby starsze powinny być kolejną grupą odbiorców edukacji antyterrorystycznej. Tym bardziej, iż w czasie edukacji szkolnej lat 90. zagrożenie terroryzmem na terytorium Polski nie było eksponowane i nie odbywały się żadne zajęcia z podobnej tematyki. Założenia kształcenia ustawicznego są najbardziej odpowiednie, by zrealizować cele edukacji antyterrorystycznej tej grupy odbiorców. Obejmuje ono bowiem całe życie człowieka i służy jego rozwojowi. Głównym zadaniem kształcenia ustawicznego jest w tym ujęciu wychowanie nowego typu człowieka, charakteryzującego się twórczym i dynamicznym stosunkiem do życia i kultury, człowieka, który potrafi doskonalić siebie, zmieniać warunki życia i ulepszać je dla dobra społeczeństwa.

W związku z wciąż rosnącym i realnym zagrożeniem terroryzmem na terenie Europy bez granic oraz w Polsce należy bezzwłocznie zwrócić uwagę na osoby dorosłe, które są naturalnie narażone na oddziaływanie terrorystów. W tym obszarze konieczne jest objęcie grupy dorosłych Polaków edukacją budującą świadomość społeczną, odpowiednie postawy wobec zagrożenia samą ideą terroryzmu oraz nauczyć bezpiecznych zachowań w sytuacjach zagrożenia. Jest to zadanie dla szerokiego grona podmiotów realizujących zadania profilaktyczne. Z pewnością powinny to być zaplanowane i zorganizowane działania podejmowane przez administrację państwową na czele z instytucjami posiadającymi kompetencje do realizacji profilaktyki antyterrorystycznej (np. przez Policję, Straż Graniczną, straże gminne i miejskie,). Całość tych aktywności musi być koordynowana i monitorowana przez szczebel centralny, tak by zachować zorganizowany charakter takich działań. Dodatkowym i naturalnym partnerem w tych wysiłkach mógłby być sektor prywatny (przedsiębiorcy, firmy szkoleniowe, agencje ochrony osób i mienia) oraz media, których rola w kształceniu ustawicznym jest najbardziej znacząca. Wcześniej wymienione kategorie podmiotów prowadzących edukację antyterrorystyczną powinny też być nią obejmowane. Ze względu na to chociażby, iż to przedstawiciele grup dyspozycyjnych są odpowiedzialni za realizację kolejnych etapów działań antyterrorystycznych. Ze względu na charakter zadań, które są realizowane w związku z zapobieganiem, przygotowaniem, reagowaniem i odbudową po zamachach, edukacja antyterrorystyczna dla instytucji bezpieczeństwa narodowego powinna obejmować między innymi takie zagadnienia jak:

natura i charakter zjawiska terroryzmu;
podstawy prawne oraz możliwości prowadzenia działań antyterrorystycznych
i kontrterrorystycznych – obszary dostosowane do kompetencji poszczególnych instytucji bezpieczeństwa narodowego, ze szczególnym uwzględnieniem takich tematów jak użycie broni, dowodzenie, współdziałanie z innymi podmiotami;
ćwiczenia, warsztaty i symulacje działań antyterrorystycznych (szkolenia i ćwiczenia antyterrorystyczne) oraz konferencje i sympozja,
udzielanie pierwszej pomocy w warunkach zamachu terrorystycznego;
metodyka prowadzenia edukacji antyterrorystycznej z wybranymi grupami odbiorców.

To są jedynie przykłady obszarów edukacji antyterrorystycznej skierowanej do członków grup dyspozycyjnych, które wskazują na dwojaki charakter występowania w nich podmiotu szkolonego. Z jednej strony funkcjonariusze czy żołnierze powinni być objęci wszelkimi szkoleniami i zajęciami mogącymi przełożyć się na adekwatne wykonywanie przez nich zadań antyterrorystycznych. Z drugiej zaś strony muszą poznać dokładnie charakter i naturę zjawiska, do którego zwalczania są przeznaczeni oraz umieć prowadzić skutecznie działalność dydaktyczną w innych grup społecznych – jeżeli powołani są do takich zadań.

Kolejną grupą odbiorców edukacji antyterrorystycznej są media. Ich rola w kształtowaniu współczesnego życia społecznego jest kluczowa, a należy pamiętać również, iż to media są podstawowym narzędziem terrorystów, dzięki którego to zjawisko stało się w tej chwili poważnym zagrożeniem o zasięgu międzynarodowym. Oczywistym jest, iż widowiskowość zamachów terrorystycznych przyciąga media, dlatego też są one podstawowym i atrakcyjnym tematem w prasie, radiu i telewizji. Powstaje zatem swego rodzaju sprzeczność pomiędzy potrzebą ochrony odbiorców przekazu medialnego przed oddziaływaniem medialnym terrorystów, a koniecznością dostarczania informacji na temat rozgrywających się w przestrzeni publicznej wydarzeń – choćby tych siejących strach i przerażenie. Wydaje się, iż jedynie kooperacja administracji państwowej z nadawcami komunikatów medialnych i edukowanie ich o potrzebie zachowanie adekwatnego balansu pomiędzy wydarzeniami terrorystycznymi a innymi aspektami życia, może przynieść zakładane rezultaty w postaci wyważonych i umiarkowanych relacji z kolejnych zdarzeń. w tej chwili „ temat terroryzmu jest ponadprzeciętnie reprezentowany w przekazach medialnych, co może prowadzić do zachwiania obiektywnego postrzegania rzeczywistości przez odbiorców – ich obawy przed kolejnymi zamachami są wyolbrzymione w stosunku do zagrożenia realnego lub statystycznego”. Przeciętnie po każdym zamachu terrorystycznym, w którym ginie kilka osób można czytać i oglądać przerażające obrazy prosto z zaatakowanych ulic, słuchać wypowiedzi przerażonych świadków zdarzenia i uwagi ekspertów o powadze i realności zjawiska, obserwować reakcje polityków największych mocarstw na świecie. To wszystko odbywa się w nieproporcjonalnym do skali zniszczeń i strat czasie antenowym, co przekłada się na przekłamany obraz permanentnego zagrożenia terroryzmem – nie tylko w zaatakowanym mieście czy państwie, ale również w rejonach, w których nigdy do zamachu terrorystycznego nie doszło.

Wobec takiej sytuacji należy nadawców obejmować swego rodzaju edukacją antyterrorystyczną, która prowadzona przez przygotowanych przedstawicieli administracji państwowej, będzie ukierunkowana na przedstawienie możliwości jak najbardziej obiektywnego i nie powodującego skutków wtórnych przekazu medialnego zdarzeń terrorystycznych. Próbą realizacji tego postulatu są zalecenia kodeksów etycznych poszczególnych redakcji lub związków dziennikarzy, a także rekomendacje formułowane na forum międzynarodowym. Promuje się w nich takie przedstawianie informacji o atakach, by nie rozpowszechniać brutalnych zdjęć, unikać wyolbrzymiania zjawiska, nie potęgować poczucia strachu poprzez nieprzemyślane informacje i komentarze oraz powstrzymać się od języka nienawiści.

Szczególną profilaktyką antyterrorystyczną powinni zostać objęci wyjeżdżający w rejony zwiększonego ryzyka zamachem terrorystycznym. Podróżujących do takich państw jak na przykład Afganistan, Irak czy Pakistan należy szkolić z podstawowych zasad zachowania się w sytuacjach zagrożenia, uwzględniając charakter miejsca i sposoby działania sprawców. Coraz częściej do zamachów dochodzi również na terenach państw europejskich i w tym wypadku można rozważyć podobną praktykę przed planowanym pobytem zawodowym czy turystycznym w tych miejscach. Aktywność w zakresie takich szkoleń powinni wykazywać kierujący swoich pracowników przedsiębiorcy czy inne osoby odpowiedzialne za organizację takich wyjazdów. Istotnymi z tej perspektywy są informacje zamieszczane na stronach ministerstwa spraw zagranicznych, gdzie można znaleźć rekomendacje określonych zachowań w krajach o wysokim ryzyku zamachu terrorystycznego.

Ostatnią z omawianych w publikacji grupą, wobec której powinny być podejmowane wysiłki edukacyjne są osoby funkcjonujące w środowiskach podatnych na radykalizację i działania werbunkowe terrorystów. Do takich można zaliczyć osoby samotne i wyalienowane społecznie, konwertytów, członków diaspory muzułmańskiej, dzieci z rodzin mieszanych – szczególnie w drugim i trzecim pokoleniu czy uchodźców coraz bardziej widocznych na ulicach również polskich miast. Aktywność edukacyjna wobec tych osób musi obejmować obszar budowania świadomości społecznej, która powinna przełożyć się na odporność tych kategorii osób na radykalizację czy działania werbunkowe organizacji terrorystycznych.

Powyższe rozważania teoretyczne na temat edukacji antyterrorystycznej (definicje, cele i adresaci) są jednocześnie rekomendacjami i ogólnymi wskazówkami do prowadzenia tego rodzaju złożonej aktywności, mającej przyczynić się do minimalizowania skutków pierwotnych i wtórnych terroryzmu. Warto również podkreślić, iż większość tych działań ma charakter wieloobszarowy i w związku z tym wymaga odpowiedniego zaplanowania i koordynacji.

Adnotacja redakcyjna:

Tekst pochodzi z artykułu naukowego J. Stelmacha pt. Znaczenie edukacji antyterrorystycznej w reagowaniu na potencjalne zamachy terrorystyczne w Polsce, zamieszczonego w: Współczesne zagrożenia – bezpieczeństwo – edukacja. Czyli jak uczyć społeczeństwo zasad bezpieczeństwa, red. B. Wiśniewska-Paź, Uniwersytet Wrocławski, Wrocław 2018, s. 203-221.

Bibliografia:

Aleksandrowicz T., Terroryzm międzynarodowy, wyd. 2, Warszawa 2015;
Borkowski R. (red.), Bezpieczeństwo – teoria i praktyka, nr 2 (XXIII) 201, Kraków 2016;
CBOS, Komunikat z badań nr 127/2016 – Zagrożenie terroryzmem, Warszawa 2016;
CBOS, Komunikat z badań nr 48/2017 – Opinie o bezpieczeństwie i zagrożeniu przestępczością, Warszawa 2017;
K. Dąbrowska, Wymiar wychowawczy edukacji antyterrorystyczne, [w:] Bezpieczeństwo antyterrorystyczne. Świadomość społeczna i edukacja, (red.) K. Liedel, P. Piasecka, Warszawa 2017
Denek K., Bereźnicki F. (red.), Dydaktyka w dobie przemian edukacyjnych, Szczecin 1995;
Hogan J., Psychologia terroryzmu, Warszawa 2008;
Jałoszyński K., Letkiewicz A. (red.), Edukacja antyterrorystyczna, konieczność
i obowiązek naszych czasów, Szczytno 2010;
Liedel K., Piasecka P. (red.), Bezpieczeństwo antyterrorystyczne. Świadomość społeczna i edukacja, Warszawa 2017;
Maciejewski J., Grupy dyspozycyjne, analiza socjologiczna, Wrocław 2014;
Maniszewska K., Edukacja antyterrorystyczna. Grupy odbiorców, [w:] Bezpieczeństwo antyterrorystyczne. Świadomość społeczna i edukacja, (red.) K. Liedel, P. Piasecka, Warszawa 2017
MEN, ORE, Podstawa programowa – szkoła podstawowa, edukacja dla bezpieczeństwa;
Narodowy Program Antyterrorystyczny na lata 2015-2019;
Okoń W., Wprowadzenie do dydaktyki ogólnej, Warszawa 1996.