Gdy widzimy policjanta zakładającego kajdanki czy funkcjonariusza Straży Granicznej trzymającego tarczę ochronną, rzadko zastanawiamy się, na jakich przepisach opierają się ich działania. A szkoda, bo środki przymusu bezpośredniego są precyzyjnie uregulowane prawnie, a ich znajomość jest ważna zarówno dla funkcjonariuszy, jak i dla obywateli. Jako funkcjonariusz z kilkunastoletnim stażem postaram się przybliżyć Wam ten temat w sposób przystępny, a jednocześnie wyczerpujący.

Ustawa o środkach przymusu bezpośredniego i broni palnej – podstawowe informacje

Ustawa z dnia 24 maja 2013 r. o środkach przymusu bezpośredniego i broni palnej (Dz.U. 2013 poz. 628, z późn. zm.) wprowadziła jednolite zasady stosowania środków przymusu dla wszystkich uprawnionych formacji. Wcześniej każda służba działała na podstawie odrębnych przepisów, co prowadziło do chaosu prawnego i interpretacyjnego.

Akt ten kompleksowo reguluje:

• katalog dostępnych środków przymusu bezpośredniego;
• przypadki i zasady ich używania;
• dokumentowanie użycia lub wykorzystania ŚPB;
• postępowanie przed i po zastosowaniu środków;
• zasady użycia broni palnej;
• procedury kontroli i nadzoru.

Ustawa wprowadza także najważniejsze definicje, dzięki którym możemy precyzyjnie określić granice uprawnień funkcjonariuszy i prawne konsekwencje ich działań.

Kto może stosować środki przymusu bezpośredniego?

Lista podmiotów uprawnionych do stosowania środków przymusu bezpośredniego (ŚPB) jest dość obszerna. Zgodnie z art. 2 ustawy, należą do nich:

1. Funkcjonariusze Policji;
2. Funkcjonariusze Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego;
3. Funkcjonariusze Agencji Wywiadu;
4. Funkcjonariusze Służby Kontrwywiadu Wojskowego;
5. Funkcjonariusze Służby Wywiadu Wojskowego;
6. Funkcjonariusze Centralnego Biura Antykorupcyjnego;
7. Funkcjonariusze Straży Granicznej;
8. Funkcjonariusze Służby Ochrony Państwa;
9. Funkcjonariusze Służby Więziennej;
10. Funkcjonariusze Służby Celno-Skarbowej;
11. Strażnicy straży gminnych/miejskich;
12. Żołnierze Żandarmerii Wojskowej;
13. Żołnierze Sił Zbrojnych RP;
14. Pracownicy ochrony;
15. Inspektorzy Inspekcji Transportu Drogowego;
16. Strażnicy Państwowej Straży Łowieckiej;
17. Strażnicy Państwowej Straży Rybackiej;
18. Strażnicy leśni;
19. Funkcjonariusze straży parku;
20. Funkcjonariusze Straży Marszałkowskiej.

Warto podkreślić, iż nie wszystkie służby mają dostęp do pełnego katalogu środków przymusu. Przykładowo, strażnicy miejscy nie mogą używać broni palnej, a pracownicy ochrony mają bardzo ograniczony zestaw dostępnych środków. Tymczasem rekrutacja do policji daje kandydatom możliwość poznania całego spektrum narzędzi przymusu, których będą mogli legalnie używać po ukończeniu szkolenia podstawowego. Warto też zauważyć, iż podczas procedury rekrutacji do Policji sprawdzana jest także psychologiczna predyspozycja kandydatów do odpowiedzialnego stosowania środków przymusu bezpośredniego, co ma najważniejsze znaczenie dla bezpieczeństwa zarówno funkcjonariuszy, jak i obywateli.

Kluczowe definicje – „użycie”, a „wykorzystanie” środków przymusu bezpośredniego

Jednym z najważniejszych rozróżnień wprowadzonych przez ustawę jest podział na „użycie” i „wykorzystanie” środków przymusu bezpośredniego oraz broni palnej. Choć dla osoby niezaznajomionej z przepisami mogą brzmieć podobnie, w praktyce oznaczają zupełnie co innego:

Użycie środka przymusu bezpośredniego – zastosowanie go wobec osoby (art. 4 pkt 7). Przykładowo, obezwładnienie agresywnego napastnika dzięki tasera czy założenie kajdanek osobie zatrzymanej.

Wykorzystanie środka przymusu bezpośredniego – zastosowanie go wobec zwierzęcia albo w celu zatrzymania, zablokowania lub unieruchomienia pojazdu lub pokonania przeszkody (art. 4 pkt 8 Ustawy o ŚPB). Na przykład, użycie kolczatki do zatrzymania uciekającego samochodu.

Rozróżnienie to jest szczególnie istotne w kontekście broni palnej:

Użycie broni palnej – oddanie strzału w kierunku osoby, co może skutkować jej zranieniem lub śmiercią. To najbardziej ostateczny środek przymusu, obwarowany najsurowszymi wymogami prawnymi.

Wykorzystanie broni palnej – oddanie strzału w innym kierunku niż człowiek. Może to być strzał ostrzegawczy w górę, strzał w oponę pojazdu, strzał w kierunku agresywnego zwierzęcia.

Ta dystynkcja ma ogromne znaczenie prawne, ponieważ przesłanki użycia broni palnej są znacznie bardziej rygorystyczne niż przesłanki jej wykorzystania.

Zasady ogólne stosowania środków przymusu bezpośredniego

Ustawa o ŚPB i BP opiera się na dwóch fundamentalnych zasadach:

1. Zasada minimalizacji szkód (art. 6 ust. 1 Ustawy o ŚPB) – środki przymusu bezpośredniego należy stosować w taki sposób, aby osiągnąć zamierzony cel przy jednoczesnym minimalizowaniu ich dolegliwości. Innymi słowy, funkcjonariusz musi dążyć do wykonania zadania przy możliwie najmniejszej szkodzie dla osoby, wobec której działania są podejmowane.

2. Zasada proporcjonalności (art. 6 ust. 2 Ustawy o ŚPB) – środki przymusu powinny być adekwatne do stopnia zagrożenia i proporcjonalne do zamierzonego celu. Nie można użyć pałki służbowej wobec osoby, która stawiła jedynie bierny opór, ani oddać strzału do uciekającego złodzieja portfela.

Warto podkreślić, iż te dwie zasady stanowią fundament stosowania środków przymusu w każdej sytuacji. choćby gdy spełnione są wszystkie formalne przesłanki użycia danego środka, funkcjonariusz musi wciąż ocenić, czy jego zastosowanie będzie proporcjonalne i czy nie spowoduje nadmiernej szkody.

Z zasad tych wynika również obowiązek stosowania środków przymusu w sposób stopniowy – od najmniej do najbardziej dolegliwych, chyba iż okoliczności wskazują na potrzebę natychmiastowego użycia środka o wyższej dolegliwości.

Katalog środków przymusu bezpośredniego – 11 grup

Ustawa wymienia w art. 12 ust. 1 szeroki katalog środków przymusu bezpośredniego, które możemy podzielić na 11 grup:

1. Środki służące do obezwładniania osób

• Siła fizyczna – podstawowy środek przymusu, polegający na wykorzystaniu własnej siły funkcjonariusza (chwyty, dźwignie, uderzenia);
• Kajdanki – zakładane na ręce, nogi lub zespolone;
• Kaftan bezpieczeństwa;
• Pas obezwładniający;
• Siatka obezwładniająca;
• Kask zabezpieczający;
• Pałka służbowa – prosta, teleskopowa, szturmowa, wielofunkcyjna.

2. Środki miotające substancje obezwładniające

• Chemiczne środki obezwładniające – gaz pieprzowy, gaz łzawiący;
• Przedmioty przeznaczone do obezwładniania osób dzięki energii elektrycznej – popularnie zwane „taserami”.

3. Środki pirotechniczne

• Granaty hukowo-błyskowe;
• Granaty dymne;
• Petardy.

4. Środki służące do pokonywania przeszkód

• Kolczatka drogowa – służąca do przebicia opon pojazdu;
• Inne środki służące do zatrzymywania i unieruchamiania pojazdów mechanicznych.

5. Środki służące do zatrzymywania osób

• Konie służbowe;
• Psy służbowe.

6. Pociski niepenetracyjne

• Miotane z broni palnej lub urządzeń – gumowe lub piankowe kule.

7. Środki przeznaczone do ochrony porządku publicznego

• Tarcze ochronne;
• Kaski ochronne;
• Wodne środki obezwładniające – armatki wodne.

8. Środki transportowe

• Pojazdy służbowe – używane do zatrzymania czy zablokowania innych pojazdów.

9. Środki służące do obezwładniania zwierząt

• Siatki obezwładniające;
• Tasery;
• Broń palna.

10. Środki przymusu bezpośredniego służące do zatrzymywania statków

• Wykorzystywane przez Straż Graniczną i Marynarkę Wojenną.

11. Inne

• Pokój izolacyjny – stosowany głównie w zakładach karnych.

Należy pamiętać, iż nie wszystkie służby mają uprawnienia do stosowania całego katalogu środków. Na przykład, strażnicy miejscy mogą korzystać jedynie z siły fizycznej, kajdanek, pałek służbowych, chemicznych środków obezwładniających, psów służbowych oraz przedmiotów przeznaczonych do obezwładniania osób dzięki energii elektrycznej.

Przesłanki użycia środków przymusu bezpośredniego

Kiedy funkcjonariusz może sięgnąć po środki przymusu bezpośredniego? Art. 11 ustawy wymienia przesłanki ich zastosowania, które podzielić można na kilka kategorii:

Ochrona bezpieczeństwa i porządku publicznego

• Wyegzekwowanie wymaganego prawem zachowania;
• Odparcie bezpośredniego, bezprawnego zamachu na życie, zdrowie lub wolność funkcjonariusza lub innej osoby;
• Przeciwdziałanie czynnościom zmierzającym bezpośrednio do zamachu na życie, zdrowie lub wolność funkcjonariusza lub innej osoby;
• Przeciwdziałanie naruszeniu porządku lub bezpieczeństwa publicznego;
• Przeciwdziałanie bezpośredniemu zamachowi na ochraniane przez funkcjonariusza obszary, obiekty lub urządzenia;
• Ochrona porządku lub bezpieczeństwa na obszarach lub w obiektach chronionych przez funkcjonariusza;
• Przeciwdziałanie niszczeniu mienia;
• Ujęcie osoby, udaremnienie jej ucieczki lub pościg za tą osobą;
• Zatrzymanie osoby, udaremnienie jej ucieczki lub pościg za tą osobą.

Kontrola bezpieczeństwa

• Zapewnienie bezpieczeństwa konwoju lub doprowadzenia;
• Zatrzymanie pojazdu, o ile jego działanie zagraża życiu lub zdrowiu funkcjonariusza lub innej osoby lub stwarza zagrożenie dla chronionego obiektu, obszaru lub urządzenia.

Realizacja czynności służbowych

• Pokonanie biernego oporu;
• Pokonanie czynnego oporu;
• Przeciwdziałanie czynnościom zmierzającym do autoagresji.

Dla każdego środka przymusu ustawa określa, w jakich sytuacjach może zostać zastosowany. Na przykład, kajdanki można użyć w przypadku konieczności zapewnienia bezpieczeństwa konwoju, natomiast pałka służbowa nie może być użyta wobec osoby stawiającej jedynie bierny opór (chyba iż zastosowanie siły fizycznej okazało się nieskuteczne).

Procedura stosowania środków przymusu bezpośredniego

Użycie środków przymusu bezpośredniego zawsze musi być poprzedzone ustnym wezwaniem do zachowania zgodnego z prawem oraz ostrzeżeniem o zamiarze użycia tych środków. Funkcjonariusz powinien krzyknąć „POLICJA, NIE RUSZAJ SIĘ!” lub podobne wezwanie odpowiednie dla sytuacji, a następnie „STÓJ, BO UŻYJĘ (nazwa środka)!”.

Od tej zasady istnieją jednak wyjątki. Można odstąpić od wezwania i ostrzeżenia, gdy:

• Zachodzi bezpośrednie zagrożenie życia, zdrowia lub wolności funkcjonariusza lub innej osoby;
• Zwłoka groziłaby niebezpieczeństwem dla chronionego dobra.

Po użyciu środków przymusu funkcjonariusz ma obowiązek udzielenia pierwszej pomocy osobie, wobec której zastosowano te środki, jeżeli jest to konieczne. Musi także poinformować przełożonego o ich użyciu lub wykorzystaniu.

W przypadku użycia niektórych środków przymusu (np. broni palnej) lub gdy doszło do zranienia osoby albo wystąpienia innych widocznych objawów zagrożenia życia lub zdrowia, funkcjonariusz sporządza notatkę służbową. W poważniejszych przypadkach przełożony przeprowadza także postępowanie wyjaśniające.

Broń palna – szczególny środek przymusu

Broń palna zajmuje szczególne miejsce wśród środków przymusu. Ze względu na potencjalne skutki jej użycia (możliwość spowodowania śmierci), przepisy dotyczące broni palnej są bardziej rygorystyczne niż w przypadku innych środków.

Przypadki użycia broni palnej

Zgodnie z art. 45 ustawy, funkcjonariusz może użyć broni palnej wyłącznie w ściśle określonych przypadkach:

1. W celu odparcia bezpośredniego i bezprawnego zamachu na:
   • Życie, zdrowie lub wolność funkcjonariusza lub innej osoby (art. 45 pkt 1 lit. a);
   • Ważne obiekty, urządzenia lub obszary (art. 45 pkt 1 lit. b);
   • Mienie, który stwarza jednocześnie bezpośrednie zagrożenie życia, zdrowia lub wolności funkcjonariusza lub innej osoby (art. 45 pkt 1 lit. c);
   • Nienaruszalność granicy państwowej przez osobę, która wymusza przekroczenie granicy przy użyciu pojazdu, broni palnej lub innego niebezpiecznego przedmiotu (art. 45 pkt 1 lit. d).
2. W celu przeciwdziałania czynnościom zmierzającym bezpośrednio do zamachu na:
   • Życie, zdrowie lub wolność funkcjonariusza lub innej osoby (art. 45 pkt 2 lit. a);
   • Ważne obiekty, urządzenia lub obszary (art. 45 pkt 2 lit. b);
   • Mienie, który stwarza jednocześnie bezpośrednie zagrożenie życia, zdrowia lub wolności funkcjonariusza lub innej osoby (art. 45 pkt 2 lit. c);
   • Nienaruszalność granicy państwowej przez osobę, która wymusza przekroczenie granicy przy użyciu pojazdu, broni palnej lub innego niebezpiecznego przedmiotu (art. 45 pkt 2 lit. d).
3. W celu przeciwstawienia się osobie:
   • Niepodporządkowującej się wezwaniu do natychmiastowego porzucenia broni, materiału wybuchowego lub innego niebezpiecznego przedmiotu, którego użycie może zagrozić życiu, zdrowiu lub wolności funkcjonariusza lub innej osoby (art. 45 pkt 3 lit. a);
   • Która usiłuje bezprawnie odebrać broń palną funkcjonariuszowi lub innej osobie uprawnionej do jej posiadania (art. 45 pkt 3 lit. b).
4. W celu:
   • Ujęcia osoby stwarzającej w sposób oczywisty bezpośrednie zagrożenie życia, zdrowia lub wolności funkcjonariusza lub innej osoby, a także w niektórych przypadkach osoby podejrzanej popełnienia poważnych przestępstw (art. 45 pkt 4 lit. a);
   • Ujęcia lub udaremnienia ucieczki osoby zatrzymanej, tymczasowo aresztowanej lub odbywającej karę pozbawienia wolności, o ile ucieczka tej osoby stwarza zagrożenie życia lub zdrowia funkcjonariusza lub innej osoby (art. 45 pkt 4 lit. b);
   • Ujęcia lub udaremnienia ucieczki osoby pozbawionej wolności, która dokonała zamachu na życie lub zdrowie ludzkie, a także w sytuacjach gdy ucieczka osoby pozbawionej wolności stwarza zagrożenie życia lub zdrowia funkcjonariusza lub innej osoby (art. 45 pkt 4 lit. c);
   • Uwolnienia zakładnika (art. 45 pkt 4 lit. d).
5. W celu odparcia gwałtownego, bezpośredniego i bezprawnego zamachu na konwój ochraniający osoby, materiały zawierające informacje niejawne, pieniądze lub inne przedmioty wartościowe (art. 45 pkt 5).

Powyższe przypadki użycia broni palnej stanowią zamknięty katalog sytuacji, w których funkcjonariusz ma prawo sięgnąć po ten najbardziej drastyczny środek przymusu. Warto podkreślić, iż wszystkie przypadki użycia broni palnej łączy wspólny mianownik – ochrona najwyższych dóbr prawnych, takich jak życie czy zdrowie ludzkie. Ustawodawca precyzyjnie określił przypadki użycia broni palnej, aby zminimalizować ryzyko nadużyć i zapewnić, iż broń palna będzie stosowana tylko w ostateczności, gdy inne środki przymusu bezpośredniego okażą się niewystarczające lub niemożliwe do zastosowania. Funkcjonariusze podczas szkoleń muszą dokładnie opanować te przypadki, aby w sytuacji zagrożenia móc błyskawicznie ocenić, czy użycie broni będzie zgodne z prawem.

Przypadki wykorzystania broni palnej

Z kolei zgodnie z art. 47 ustawy, broń palna może być wykorzystana (czyli oddanie strzału nie w kierunku osoby) w następujących przypadkach:

1. W celu zatrzymania pojazdu, o ile jego działanie zagraża życiu lub zdrowiu funkcjonariusza lub innej osoby lub stwarza zagrożenie dla ważnych obiektów, urządzeń lub obszarów (art. 47 pkt 1);
2. W celu pokonania przeszkody uniemożliwiającej lub utrudniającej ujęcie osoby albo ratowanie życia lub zdrowia funkcjonariusza, innej osoby lub ratowanie mienia (art. 47 pkt 2);
3. W celu zaalarmowania lub wezwania pomocy (art. 47 pkt 3);
4. W celu neutralizacji przedmiotów lub urządzeń mogących stwarzać niebezpieczeństwo wybuchu, powodujących jednocześnie bezpośrednie zagrożenie zdrowia lub życia funkcjonariusza lub innej osoby (art. 47 pkt 4);
5. W celu unieszkodliwienia zwierzęcia, którego zachowanie zagraża bezpośrednio życiu lub zdrowiu funkcjonariusza lub innej osoby (art. 47 pkt 5);
6. W celu oddania strzału ostrzegawczego (art. 47 pkt 6).

Wymienione powyżej przypadki wykorzystania broni palnej różnią się zasadniczo od przypadków jej użycia, ponieważ nie wiążą się z bezpośrednim zagrożeniem dla życia lub zdrowia człowieka. Warto zwrócić uwagę, iż przypadki wykorzystania broni palnej obejmują sytuacje, w których oddanie strzału nie jest skierowane w człowieka, ale ma na celu realizację innych celów służbowych.

Znajomość tych przypadków jest kluczowa dla funkcjonariuszy, gdyż procedury poprzedzające wykorzystanie broni palnej są nieco mniej rygorystyczne niż w przypadku jej użycia. Szkolenia z zakresu taktyki i technik interwencji poświęcają dużo uwagi adekwatnemu rozpoznawaniu sytuacji, w których możliwe jest wykorzystanie broni palnej, tak aby działania funkcjonariuszy były skuteczne i jednocześnie zgodne z obowiązującym prawem.

Procedura użycia broni palnej

Użycie broni palnej zawsze musi być poprzedzone okrzykiem „POLICJA” (lub nazwa innej służby) oraz wezwaniem „STÓJ, BO STRZELAM!”. jeżeli to nie skutkuje, funkcjonariusz oddaje strzał ostrzegawczy w bezpiecznym kierunku, a dopiero potem może użyć broni palnej.

Od tej zasady istnieją wyjątki, gdy:

• Zwłoka w użyciu broni groziłaby bezpośrednim niebezpieczeństwem dla życia lub zdrowia funkcjonariusza lub innej osoby;
• Wezwanie byłoby bezcelowe lub niewykonalne.

Dokumentowanie użycia środków przymusu bezpośredniego

Każde użycie środków przymusu bezpośredniego musi zostać odpowiednio udokumentowane. Po zastosowaniu środków, funkcjonariusz informuje o tym przełożonego.

W przypadku, gdy w wyniku użycia lub wykorzystania środków przymusu doszło do:

• zranienia osoby;
• wystąpienia innych widocznych objawów zagrożenia życia lub zdrowia;
• śmierci osoby;
• szkody w mieniu;
• gdy doszło do użycia lub wykorzystania broni palnej;

funkcjonariusz sporządza szczegółową notatkę służbową.

Notatka ta powinna zawierać:

• dane funkcjonariusza i jego przełożonego;
• czas i miejsce użycia środków;
• dane osoby, wobec której użyto środków;
• opis sytuacji poprzedzającej użycie środków;
• opis zastosowanych środków;
• skutki użycia środków;
• informację o udzielonej pomocy medycznej.

W poważniejszych przypadkach przełożony funkcjonariusza przeprowadza postępowanie wyjaśniające, którego celem jest ustalenie, czy użycie środków przymusu było zgodne z prawem i proporcjonalne.

Quiz ze znajomości ustawy o środkach przymusu bezpośredniego i broni palnej

Dla wszystkich zainteresowanych tematyką środków przymusu bezpośredniego przygotowaliśmy specjalny quiz, który pozwoli sprawdzić Waszą wiedzę z tego zakresu. Quiz ten będzie szczególnie przydatny dla osób przygotowujących się do pracy w służbach mundurowych, studentów kierunków związanych z bezpieczeństwem oraz funkcjonariuszy chcących odświeżyć swoją wiedzę.

Quiz obejmuje zagadnienia z całej ustawy – od definicji legalnych, przez katalog środków przymusu, po szczegółowe regulacje dotyczące broni palnej. Zachęcam do sprawdzenia swojej wiedzy – choćby jeżeli nie planujecie kariery w służbach mundurowych, znajomość swoich praw i obowiązków funkcjonariuszy może okazać się niezwykle przydatna.

Praktyczne aspekty stosowania środków przymusu bezpośredniego

Jako funkcjonariusz z wieloletnim doświadczeniem mogę powiedzieć, iż teoria zawarta w ustawie to jedno, a praktyka – zupełnie co innego. Sytuacje wymagające użycia środków przymusu rozgrywają się niezwykle dynamicznie, często w sekundach, gdy nie ma czasu w długie rozważania prawne.

Funkcjonariusz musi podejmować decyzje błyskawicznie, balansując między skutecznym wykonaniem czynności służbowych a ryzykiem narażenia się na odpowiedzialność dyscyplinarną czy choćby karną. To właśnie dlatego tak ważne jest, by zasady stosowania środków przymusu bezpośredniego były doskonale znane i przyswojone – do poziomu automatyzmu.

Z drugiej strony, również obywatele powinni znać swoje prawa w tym zakresie. Świadomość, w jakich sytuacjach funkcjonariusz może użyć środków przymusu, pozwala na ocenę, czy działania służb są zgodne z prawem. To istotny element kontroli społecznej nad działaniami funkcjonariuszy.

Konsekwencje nieprawidłowego zastosowania środków przymusu

Funkcjonariusz, który nieprawidłowo zastosował środki przymusu bezpośredniego, może ponieść odpowiedzialność:

• Dyscyplinarną – w ramach postępowania wewnętrznego w służbie;
• Karną – jeżeli jego działanie wypełniło znamiona przestępstwa, np. przekroczenia uprawnień (art. 231 Kodeksu karnego) lub nieumyślnego spowodowania śmierci (art. 155 Kodeksu karnego);
• Cywilną – w postaci obowiązku naprawienia szkody wyrządzonej nieprawidłowym działaniem.

Praktyka pokazuje, iż odpowiedzialność ta jest rzeczywista, a nie tylko teoretyczna. Znane są przypadki skazania funkcjonariuszy za nieprawidłowe użycie środków przymusu bezpośredniego, zwłaszcza broni palnej czy paralizatorów. Dlatego już na etapie rekrutacji, a następnie podczas okresowych kontroli, każdy policjant przechodzi drobiazgowe badania lekarskie. Obejmują one m.in. ocenę ostrości i percepcji kolorów – rozróżnianie kolorów ocenia się w teście wykorzystującym tablice ishihary, co ma najważniejsze znaczenie przy posługiwaniu się bronią i analizie sygnałów świetlnych. Równolegle bada się sprawność intelektualną oraz szybkość wnioskowania, wykorzystując choćby matryce ravena. Wyniki tych testów muszą potwierdzić, iż kandydat lub funkcjonariusz jest zdolny do podejmowania błyskawicznych, a zarazem prawidłowych decyzji w sytuacjach stresowych – właśnie tam, gdzie nieprawidłowe użycie środków przymusu może pociągać za sobą najpoważniejsze konsekwencje.

Prawa obywatela wobec którego zastosowano środki przymusu

Osoba, wobec której zastosowano środki przymusu bezpośredniego, ma prawo do:

1. Informacji o przyczynie zastosowania środków;
2. Pomocy medycznej, jeżeli doznała obrażeń;
3. Złożenia zażalenia do prokuratury na sposób przeprowadzenia czynności;
4. Złożenia skargi do przełożonego funkcjonariusza;
5. Dochodzenia odszkodowania na drodze cywilnej, jeżeli środki zostały zastosowane bezprawnie.

Warto również podkreślić, iż ustawa nakłada na funkcjonariusza obowiązek dokumentowania przypadków użycia środków przymusu bezpośredniego, które skutkowały zranieniem osoby lub wystąpieniem innych widocznych objawów zagrożenia życia i zdrowia (art. 51 ust. 1 Ustawy). Dzięki temu choćby w sytuacji, gdy zastosowanie środków przymusu było zgodne z prawem, istnieje pełna dokumentacja zdarzenia, która może być wykorzystana w ewentualnym postępowaniu wyjaśniającym.

Podsumowanie – dlaczego znajomość przepisów jest ważna?

Ustawa o środkach przymusu bezpośredniego i broni palnej to najważniejszy akt prawny regulujący jedną z najbardziej wrażliwych sfer działania państwa – możliwość stosowania przymusu wobec obywateli. Jej znajomość jest ważna dla:

Funkcjonariuszy – by stosowali środki przymusu zgodnie z prawem, minimalizując ryzyko odpowiedzialności dyscyplinarnej czy karnej;

Obywateli – by wiedzieli, jakie są ich prawa i w jakich sytuacjach funkcjonariusz może zastosować wobec nich przymus;

Prawników – by skutecznie reprezentowali zarówno funkcjonariuszy, jak i obywateli w sporach dotyczących legalności zastosowania środków przymusu;

Naukowców i ekspertów – by mogli formułować wnioski de lege ferenda dotyczące ewentualnych zmian w przepisach.

Znajomość przepisów o środkach przymusu bezpośredniego to także element społecznej kontroli nad działaniami funkcjonariuszy. Im więcej obywateli zna te przepisy, tym trudniej o ich nadużywanie.

FAQ – najczęściej zadawane pytania o środki przymusu bezpośredniego

Kiedy policjant może użyć kajdanek?

Zgodnie z ustawą o środkach przymusu bezpośredniego i broni palnej, policjant może użyć kajdanek w następujących przypadkach:

• Podczas wykonywania czynności służbowych związanych z zatrzymaniem, konwojowaniem lub doprowadzaniem osoby;
• Wobec osoby agresywnej, niebezpiecznej lub stawiającej opór;
• Gdy istnieje uzasadniona obawa ucieczki osoby zatrzymanej;
• W celu zapobieżenia autoagresji zatrzymanego;
• Aby zapewnić bezpieczeństwo interwencji w sytuacjach, gdy osoba swoim zachowaniem stwarza zagrożenie.

Warto pamiętać, iż zgodnie z zasadą proporcjonalności, kajdanki powinny być stosowane tylko wtedy, gdy inne środki byłyby niewystarczające lub niemożliwe do użycia.

Czy strażnik miejski może użyć paralizatora?

Tak, strażnik miejski może używać przedmiotów przeznaczonych do obezwładniania osób dzięki energii elektrycznej (tzw. paralizatorów lub taserów), ale w ograniczonym zakresie w porównaniu z Policją. Zgodnie z ustawą, strażnicy miejscy mogą używać tych urządzeń w przypadkach:

• Odpierania bezpośredniego, bezprawnego zamachu na życie, zdrowie lub wolność strażnika lub innej osoby;
• Przeciwdziałania czynnościom zmierzającym bezpośrednio do zamachu na życie, zdrowie lub wolność strażnika lub innej osoby;
• Przeciwdziałania niszczeniu lub uszkadzaniu mienia;
• Pokonywania czynnego oporu;
• W niektórych przypadkach ujęcia osoby lub udaremnienia jej ucieczki.

Strażnik miejski musi mieć odpowiednie przeszkolenie w zakresie używania tego rodzaju sprzętu.

Jakie środki przymusu może stosować ochroniarz?

Pracownicy ochrony mają dostęp do ograniczonego katalogu środków przymusu bezpośredniego. Mogą stosować:

• Siłę fizyczną w postaci chwytów obezwładniających oraz podobnych technik obrony;
• Kajdanki;
• Pałki służbowe;
• Psy ochronne.

W niektórych przypadkach, gdy pracownik ochrony posiada odpowiednie uprawnienia, może również stosować:

• Chemiczne środki obezwładniające (np. gaz pieprzowy);
• Przedmioty przeznaczone do obezwładniania osób dzięki energii elektrycznej (paralizatory).

Pracownicy ochrony mogą stosować te środki tylko w określonych sytuacjach, np. w przypadku konieczności odparcia ataku, ujęcia osoby stwarzającej zagrożenie lub w celu zapewnienia bezpieczeństwa chronionego obiektu.

W jakich sytuacjach funkcjonariusz może użyć broni palnej?

Funkcjonariusz może użyć broni palnej wyłącznie w następujących sytuacjach:

1. W celu odparcia bezpośredniego i bezprawnego zamachu na życie, zdrowie lub wolność funkcjonariusza lub innej osoby;
2. Przeciwko osobie niepodporządkowującej się wezwaniu do natychmiastowego porzucenia broni lub innego niebezpiecznego przedmiotu;
3. Przeciwko osobie, która usiłuje bezprawnie odebrać broń palną funkcjonariuszowi;
4. W celu ujęcia lub udaremnienia ucieczki osoby, która stanowi bezpośrednie zagrożenie dla życia lub zdrowia ludzkiego;
5. W celu uwolnienia zakładnika;
6. W celu odparcia bezprawnego, bezpośredniego i gwałtownego zamachu na ważne obiekty lub urządzenia;
7. W celu odparcia niebezpiecznego zamachu na konwój.

Użycie broni palnej zawsze musi być ostatecznością i następować dopiero wtedy, gdy inne środki przymusu okazały się niewystarczające lub niemożliwe do zastosowania.

Jak wygląda procedura użycia broni przez policjanta?

Procedura użycia broni palnej przez policjanta obejmuje następujące kroki:

1. Identyfikacja – policjant krzyczy „POLICJA!”;
2. Ostrzeżenie – wydaje okrzyk „STÓJ, BO STRZELAM!”;
3. Strzał ostrzegawczy – oddanie strzału w bezpiecznym kierunku (jeśli okoliczności na to pozwalają);
4. Użycie broni – oddanie strzału w kierunku osoby, wobec której użycie broni jest uzasadnione.

Broń palna figuruje w katalogu określanym terminem środki przymusu bezpośredniego, dlatego funkcjonariusz może pominąć ostrzeżenie tylko wtedy, gdy zwłoka groziłaby bezpośrednim niebezpieczeństwem dla życia lub zdrowia ludzi.

Po użyciu broni funkcjonariusz ma obowiązek:

• Udzielić pierwszej pomocy osobom rannym;
• Zabezpieczyć miejsce zdarzenia;
• Niezwłocznie powiadomić o zdarzeniu przełożonego;
• Sporządzić szczegółową notatkę służbową.

Po każdym przypadku użycia broni palnej przeprowadzane jest postępowanie wyjaśniające.

Czy można zaskarżyć użycie środków przymusu bezpośredniego?

Tak, osoba, wobec której zastosowano środki przymusu bezpośredniego, ma prawo do złożenia skargi, jeżeli uważa, iż działania funkcjonariusza były nieuzasadnione lub nieproporcjonalne. Możliwości zaskarżenia:

1. Złożenie zażalenia do prokuratury na sposób przeprowadzenia czynności służbowych;
2. Złożenie skargi do przełożonego funkcjonariusza (np. komendanta jednostki);
3. Złożenie skargi do odpowiednich organów nadzoru (np. Rzecznika Praw Obywatelskich);
4. Wystąpienie z powództwem cywilnym o odszkodowanie, jeżeli środki zostały zastosowane bezprawnie i spowodowały szkodę;
5. W skrajnych przypadkach złożenie zawiadomienia o podejrzeniu popełnienia przestępstwa przekroczenia uprawnień przez funkcjonariusza.

Skuteczność skargi zależy od zgromadzonych dowodów, dlatego warto zadbać o dokumentację medyczną obrażeń oraz zeznania świadków.

Co to jest siła fizyczna jako środek przymusu?

Siła fizyczna jako środek przymusu bezpośredniego to użycie przez funkcjonariusza siły mięśni do oddziaływania na osobę w celu zmuszenia jej do określonego zachowania. Zgodnie z ustawą, siła fizyczna obejmuje:

1. Techniki transportowe – chwyty i dźwignie stosowane do przemieszczania osoby;
2. Techniki obrony – działania ochronne przed atakiem;
3. Techniki ataku – uderzenia i kopnięcia w sytuacjach zagrożenia;
4. Techniki obezwładnienia – chwyty i dźwignie służące do obezwładnienia.

Siła fizyczna jest podstawowym i najczęściej stosowanym środkiem przymusu bezpośredniego. Może być użyta m.in. w celu wyegzekwowania wymaganego prawem zachowania, odparcia bezpośredniego zamachu na funkcjonariusza lub inną osobę, pokonania oporu czy zatrzymania osoby.

Stosowanie siły fizycznej powinno być adekwatne do sytuacji i zawsze respektować zasadę minimalizacji szkód.

Kto może stosować kolczatkę drogową?

Kolczatka drogowa (nazywana też kolczatką policyjną lub stoperem) może być stosowana przez następujące służby:

1. Policja;
2. Straż Graniczna;
3. Służba Celno-Skarbowa;
4. Żandarmeria Wojskowa;
5. Służba Więzienna (podczas konwojów);
6. Inspekcja Transportu Drogowego.

Kolczatka drogowa może być wykorzystana wyłącznie w celu zatrzymania pojazdu poprzez przebicie opon, gdy kierujący nie zatrzymuje się pomimo wydania polecenia lub sygnału do zatrzymania, a jego dalsze działanie:

• Stwarza zagrożenie dla życia lub zdrowia ludzkiego;
• Stanowi zagrożenie dla mienia;
• Może doprowadzić do niekontrolowanego przedostania się pojazdu na teren chroniony.

Przed użyciem kolczatki funkcjonariusz powinien, jeżeli to możliwe, ostrzec kierującego pojazdem o zamiarze jej zastosowania.

Zakończenie

Środki przymusu bezpośredniego to niezbędny element funkcjonowania każdego państwa. Bez możliwości stosowania przymusu egzekwowanie prawa byłoby iluzoryczne. Jednocześnie jest to sfera niezwykle wrażliwa, dotykająca podstawowych praw i wolności obywatelskich.

Ustawa o środkach przymusu bezpośredniego i broni palnej stanowi próbę znalezienia równowagi między skutecznością działania służb a ochroną praw obywateli. Jak każdy akt prawny, nie jest idealna, ale wprowadza jasne reguły gry, których muszą przestrzegać zarówno funkcjonariusze, jak i obywatele.

Zachęcam wszystkich czytelników bloga Niebiescy997 do zapoznania się z pełnym tekstem ustawy oraz do sprawdzenia swojej wiedzy w przygotowanym przez nas quizie. Tylko świadomi obywatele mogą skutecznie kontrolować działania państwa i stanowić partnera dla funkcjonariuszy w budowaniu bezpiecznego społeczeństwa.

Pamiętajmy – bezpieczeństwo to nasza wspólna sprawa!