Fiskus widzi każdą transakcję. Sztuczna inteligencja pracuje bez przerwy, a konto mogą zablokować w 72 godziny

Tajemnica bankowa przestała być barierą dla skarbówki. Urzędy sprawdzają historię transakcji bez potrzeby uzyskania nakazu sądowego, a zaawansowane systemy informatyczne analizują miliardy operacji rocznie. W tle pracuje sztuczna inteligencja o nazwie Aranea, która typuje podmioty do kontroli. Sprawdź, jak dokładnie jesteś obserwowany i co może przynieść największe ryzyko kontroli.

Fot. Shutterstock / Warszawa w Pigułce

Koniec z tajemnicą bankową w praktyce

Szef Krajowej Administracji Skarbowej oraz naczelnicy urzędów skarbowych i celno-skarbowych dysponują w tej chwili uprawnieniami, które jeszcze dekadę temu wydawałyby się niemożliwe do wprowadzenia. Mogą pozyskiwać szczegółowe dane dotyczące operacji bankowych bez konieczności wszczynania formalnego postępowania karnego skarbowego. Wystarczy jedynie zadeklarowanie chęci przeprowadzenia czynności wyjaśniających, co jest znacznie prostszą procedurą niż wszczęcie pełnego śledztwa. W takim przypadku organy mogą zażądać od banku przekazania informacji odnoszących się do osób fizycznych, przedsiębiorstw oraz innych jednostek, włączając ich przedstawicieli ustawowych i pełnomocników, które mają jakiekolwiek powiązania ze wskazanym rachunkiem bankowym.

Zakres żądania może być naprawdę szeroki. Bank musi ujawnić bieżący stan salda, historyczne zestawienia wszystkich transakcji wraz z precyzyjnymi datami i kwotami, szczegóły zawartych umów kredytowych, informacje o papierach wartościowych nabytych za pośrednictwem instytucji finansowej oraz wiele innych danych. Mimo iż formalnie te informacje objęte są tajemnicą bankową, obowiązujące przepisy podatkowe stanowią dla organów skarbowych wystarczającą podstawę prawną do ich pozyskania. Można więc śmiało stwierdzić, iż tajemnica bankowa dla fiskusa w praktyce nie stanowi żadnej bariery i jest w dużej mierze iluzoryczna. Wymaga jedynie inicjatywy organu w postaci wystosowania odpowiedniego pisma do banku, a instytucja finansowa musi się do tego żądania zastosować pod groźbą sankcji.

Wcześniej było inaczej, teraz wystarczy podejrzenie

Zmiany w prawie podatkowym, które wprowadzono w ostatnich latach, sprawiły, iż możliwości skarbówki rozszerzyły się w sposób bezprecedensowy. Wcześniejsza praktyka wymagała, aby sprawa znajdowała się już na etapie, na którym wobec konkretnej osoby istniało podejrzenie popełnienia wykroczenia skarbowego lub przestępstwa skarbowego. Na wcześniejszych etapach postępowania, na przykład podczas prowadzenia czynności wyjaśniających, fiskus nie posiadał instrumentów prawnych pozwalających na dostęp do danych posiadaczy rachunków bankowych chronionych tajemnicą. w tej chwili sytuacja uległa fundamentalnej zmianie. Szef Krajowej Administracji Skarbowej może pozyskać dane objęte tajemnicą bankową choćby bez konieczności wcześniejszego stawiania komukolwiek zarzutów, co sprawia, iż nadzór stał się znacznie bardziej inwazyjny.

Dodatkowo przepisy Ordynacji podatkowej przewidują jeszcze inny kanał dostępu do informacji bankowych. Artykuł 182 tej ustawy daje organom skarbowym możliwość żądania od banków ujawnienia szeregu danych na potrzeby realizacji postępowań podatkowych, w procesie ustalania należnego wymiaru podatku lub podczas czynności kontrolnych. Te działania nie muszą być bezpośrednio powiązane z procedurami karno-skarbowymi i zarzutami o charakterze represyjnym, ale mogą prowadzić do naliczenia wyższych zobowiązań podatkowych albo naliczenia odsetek za zwłokę. Bank musi przekazać informacje dotyczące posiadanych rachunków bankowych lub oszczędnościowych, ich liczby, obrotów oraz stanów, a także danych o zawartych umowach kredytowych, pożyczkach pieniężnych, depozytach czy obrocie papierami wartościowymi. To uprawnienie wykorzystywane jest wtedy, gdy zgromadzony materiał dowodowy wskazuje na konieczność jego uzupełnienia lub weryfikacji poprzez porównanie z danymi z sektora bankowego.

STIR analizuje miliardy transakcji rocznie

System Teleinformatyczny Izby Rozliczeniowej, w uproszczeniu STIR, to jedno z najważniejszych narzędzi wykorzystywanych przez organy skarbowe w Polsce. Jest to zaawansowany system służący do transmisji, agregacji oraz przeprowadzania analiz statystycznych na podstawie ogromnych wolumenów danych pochodzących z sektora bankowego. Jego głównym celem jest efektywna prewencja oszustw podatkowych, szczególnie w zakresie podatku VAT. Na podstawie danych pozyskiwanych z rachunków bankowych oraz rachunków prowadzonych przez spółdzielcze kasy oszczędnościowo-kredytowe, system oblicza wskaźnik ryzyka wykorzystania instytucji finansowych do dokonywania wyłudzeń podatkowych. STIR nieustannie jest udoskonalany pod względem informatycznym i aktualizowany o nowe regulacje prawne, co ma najważniejsze znaczenie dla identyfikacji transakcji o charakterze podejrzanym.

Skala działania tego systemu robi wrażenie. Choć najnowsze dane nie są publicznie dostępne, wiadomo, iż w 2021 roku liczba banków i spółdzielczych kas regularnie przekazujących dane do STIR osiągnęła liczbę 614 instytucji. Ogólna liczba rachunków rozliczeniowych zgłoszonych do systemu w 2020 roku wyniosła około 19 milionów. Najbardziej spektakularną statystyką jest jednak liczba transakcji, która w samym 2021 roku wyniosła astronomiczne 4,54 miliarda operacji z rachunków bankowych. To oznacza, iż praktycznie każda transakcja dokonana za pośrednictwem systemu bankowego w Polsce jest analizowana przez algorytmy STIR. Nie należy więc żywić żadnych złudzeń, iż jakakolwiek operacja bankowa, która została nieprawidłowo rozliczona podatkowo, umknie uwadze organów. To jedynie kwestia czasu, a system może być tak konfigurowany, aby ze względu na ogromną ilość analizowanych danych priorytetowo identyfikować te transakcje, których wykrycie może przynieść skarbówce najwyższe korzyści finansowe.

Dyrektywa DAC7 śledzi handel w internecie

DAC7 to skrótowe określenie Dyrektywy Rady Unii Europejskiej numer 2021/514 z 22 marca 2021 roku, która rozszerza istniejące unijne ramy prawne dotyczące wymiany informacji podatkowych między państwami członkowskimi. W polskim porządku prawnym regulacje te weszły w życie 1 lipca 2024 roku i od tego momentu zaczęły istotnie wpływać na osoby prowadzące działalność w internecie. Dyrektywa nakłada na operatorów platform cyfrowych obowiązek gromadzenia i przekazywania organom podatkowym szczegółowych informacji dotyczących sprzedawców, którzy realizują za pośrednictwem tych platform czynności podlegające opodatkowaniu. Chodzi tu między innymi o sprzedaż dóbr materialnych, świadczenie usług osobistych, udostępnianie nieruchomości lub ich części, a także udostępnianie środków transportu.

Platformy takie jak Allegro, Vinted, Amazon, OLX czy Airbnb mają prawny obowiązek raportowania tych danych bezpośrednio do fiskusa, który następnie przeprowadza dalszą weryfikację. Przekazywane dane pozwalają organom skarbowym ustalić całkowite wynagrodzenie uzyskane przez sprzedawcę za dany rok kalendarzowy za pośrednictwem konkretnej platformy. Zapewnia to urzędom najważniejsze informacje niezbędne do precyzyjnego określenia wysokości należnych zobowiązań podatkowych. Celem wprowadzenia dyrektywy DAC7 jest wykrywanie podmiotów, które nie wypełniają ciążących na nich obowiązków podatkowych, prowadząc działalność handlową lub usługową przez internet. System ten sprawia, iż anonimowość w handlu elektronicznym praktycznie przestała istnieć. jeżeli ktoś regularnie sprzedaje rzeczy przez platformy internetowe i nie zgłasza tych przychodów, jest niemal pewne, iż prędzej czy później skarbówka to wykryje i wyciągnie konsekwencje.

Sztuczna inteligencja Aranea typuje do kontroli

Krajowa Administracja Skarbowa dysponuje w tej chwili własnym systemem opartym na sztucznej inteligencji, który nosi nazwę Aranea. To łacińskie słowo oznaczające pająka nie zostało wybrane przypadkowo – nawiązuje do możliwości wykrywania przez skarbówkę rozległych sieci powiązań transakcyjnych o charakterze przestępczym, dokładnie tak jak pająk rozciąga swoją sieć. Aranea stanowi wysoce zaawansowany instrument analityczny stworzony specjalnie dla potrzeb KAS. Jego kluczową funkcją jest integracja i dogłębna analiza informacji zgromadzonych z rozmaitych źródeł, włączając w to obowiązkowe pliki JPK, rejestry ZUS i Centralnej Ewidencji i Informacji o Działalności Gospodarczej, dane z Krajowego Rejestru Sądowego, informacje celne oraz zapisy dotyczące partnerów biznesowych przedsiębiorców.

System ma za zadanie wykrywać wszelkie potencjalne anomalie w rozliczeniach podatkowych poprzez zastosowanie wyrafinowanych algorytmów opartych na sztucznej inteligencji oraz skomplikowanych modeli statystycznych. Aranea dokonuje oceny ryzyka i na tej podstawie kwalifikuje jednostki gospodarcze, które z wysokim prawdopodobieństwem wymagają interwencji, do przeprowadzenia szczegółowych kontroli skarbowych lub celno-skarbowych. Co najbardziej niepokojące dla podatników, system działa w trybie ciągłej, ukrytej weryfikacji. Oznacza to, iż podmioty gospodarcze nie są w ogóle informowane o prowadzonym wobec nich monitoringu. Główne cele operacyjne Aranea obejmują wykrywanie nietypowych schematów postępowania w sferze fiskalnej, wskazywanie firm obciążonych zwiększonym ryzykiem działalności oszukańczej lub prób uchylania się od zobowiązań podatkowych, dekonstruowanie złożonych struktur powiązań między przedsiębiorstwami oraz oferowanie wsparcia dla inspektorów poprzez ułatwienie im trafnego wyboru podmiotów podlegających kontroli. System działa bez przerwy, 24 godziny na dobę, 7 dni w tygodniu, nieustannie analizując miliony rekordów i identyfikując potencjalne nieprawidłowości.

Blokada konta w ciągu trzech dni roboczych

Jedną z najbardziej dotkliwych konsekwencji działania systemu STIR jest możliwość błyskawicznej blokady rachunku firmowego. o ile analiza ryzyka przeprowadzona przez system wykryje potencjalny związek wykorzystywania rachunków bankowych z wyłudzaniem podatku, wówczas Szef Krajowej Administracji Skarbowej może wydać postanowienie o zabezpieczeniu rachunku lub rachunków firmy. Blokada nakładana jest standardowo na 72 godziny, przy czym do tego okresu nie zalicza się sobót, niedziel oraz dni ustawowo wolnych od pracy. W niektórych przypadkach, gdy uzasadnia to charakter sprawy, termin może zostać przedłużony choćby do trzech miesięcy. W czasie obowiązywania blokady podatnik nie może realizować dzięki rachunku praktycznie żadnych transakcji, z wyjątkiem wypłaty wynagrodzeń dla pracowników, opłacania składek do ZUS oraz regulowania innych zobowiązań podatkowych.

Co szczególnie istotne, przedsiębiorca zwykle dowiaduje się o nałożeniu blokady dopiero w momencie, gdy próbuje skorzystać z rachunku i transakcja zostaje odrzucona. Bank nie ma obowiązku wcześniejszego informowania klienta o otrzymaniu postanowienia o zabezpieczeniu. Ma natomiast obowiązek przekazywania do Szefa KAS informacji o wszystkich transakcjach inicjowanych z zablokowanych kont, choćby gdy nie mogą one zostać zrealizowane. Dla wielu firm, szczególnie tych prowadzących działalność wymagającą codziennych rozliczeń, taka blokada może oznaczać ogromne problemy z płynnością finansową, niemożność zapłacenia kontrahentom czy choćby konieczność zawieszenia działalności. Procedura zaskarżania postanowienia o blokadzie istnieje, ale nie wstrzymuje ona samego zabezpieczenia rachunku, co sprawia, iż firma musi czekać na rozpatrzenie sprawy z zamrożonymi środkami na koncie.

Cała sieć systemów pracuje jednocześnie

STIR, DAC7 i Aranea to tylko trzy spośród wielu narzędzi informatycznych, z których korzysta w tej chwili skarbówka. Krajowa Administracja Skarbowa dysponuje całym arsenałem zaawansowanych systemów analitycznych wspomagających pracę inspektorów. Oprócz już wymienionych, w użyciu są między innymi systemy o nazwach KARTA, BPS, WRO-System, ALINA, ARIADNA2, CRMS2, ZISAR, ARANEUM, MZA, KSeF, JPK Lunetka oraz CRPO. Każdy z tych systemów pełni określoną rolę w procesie gromadzenia, analizy i wymiany danych podatkowych. Niektóre z nich specjalizują się w weryfikacji deklaracji VAT, inne w analizie powiązań między podmiotami gospodarczymi, jeszcze inne w monitorowaniu faktur elektronicznych czy wykrywaniu nierzetelnych kontrahentów.

Transakcje realizowane za pośrednictwem banków, a także te przeprowadzane przy użyciu platform internetowych i ich systemów płatniczych, są faktycznie poddawane stałemu monitoringowi przez organy skarbowe. Konieczne jest zatem jeszcze bardziej rygorystyczne dbanie o poprawność rozliczeń podatkowych, aby uniknąć potencjalnych negatywnych konsekwencji finansowych. Może to być konieczność uregulowania zaległości wraz z naliczonymi odsetkami, a w poważniejszych przypadkach choćby ryzyko wszczęcia postępowania wykroczeniowego lub karno-skarbowego. Skarbówka dysponuje w tej chwili potężnym arsenałem narzędzi analitycznych do wykrywania nieprawidłowości, a jej interwencja zależy jedynie od decyzji o ich użyciu w konkretnej sprawie. Czas, gdy można było liczyć na anonimowość transakcji bankowych lub sprzedaży internetowej, bezpowrotnie minął. w tej chwili każda operacja finansowa pozostawia cyfrowy ślad, który może być w dowolnym momencie przeanalizowany przez zaawansowane systemy informatyczne pracujące na rzecz fiskusa.